Chociaż nie jestem zbyt sentymentalna osobą, to coraz częściej łza kręci mi się w oku, gdy przemierzam gorczańskie ścieżki. Polany, z braku owiec zarastają, na szczęście powoli, ale to boli mnie najmniej, do końca moich dni zdążę napawać się jeszcze widokiem hal...

Egoizm przemawia przez te słowa, ale cóż, nie zmienię świata a szczególnie jego ekonomii, która sprawiła, że wypas owiec stał się nieopłacalny a polany stopniowo wykupuje Gorczański Park Narodowy. Ale jest element krajobrazu, i to element ze wszech miar pożyteczny dla turysty – szałasy, które nikną znacznie szybciej, niż wynikałoby z nieuchronnego prawa przyrody, że wszelkie sztuczne twory zbudowane ręką człowieka prędzej, czy później odejdą w nicość.

002 jaskolczy-ogon-z-ostatkami-m 001 jaskolczy-ogon-bez-ostatkow-m

Belki zrębu łączone na tak zwany jaskółczy ogon z ostatkami – końce belek wystają poza miejsce łączenia (u góry) i bez ostatków (u dołu).

Krajobraz gorczański

Gorce to przede wszystkim łagodne grzbiety górskie, świerkowe lasy oraz polany śródleśne, grzbietowe i podgrzbietowe. A na polanach szałasy harmonijnie wkomponowane w krajobraz, traktowane przez obserwatora na równi z ukształtowaniem terenu i porastającymi góry lasami. Rozległe polany dają możliwość podziwiania widoków o wyraźnie zaznaczonych i nawarstwiających się planach. Pierwszy plan to właśnie sylwetki szałasów na tle jasnych traw i ciemniejszych, strzelistych świerków otaczających polanę. Dalej nasze oko zatrzyma się na krawędziach sąsiednich, łagodnych grzbietów i szczytów pokrytych ciemnym, jesienią zaś kolorowym, lasem z jasnymi plamami polan śródleśnych. Uciekające w dół doliny z szachownicą pól uprawnych i zabudową wiejską potęgują wrażenie przestrzenności obrazu. Widok zamykają majaczące na horyzoncie szczyty grup górskich otaczających Gorce z dominującą, postrzępioną panoramą odległych o około 40 kilometrów Tatr.

003 oblap-m

W starszych konstrukcjach szałasów spotyka się łączenie belek zrębu na tak zwany obłap.

Z kolei polany śródleśne otoczone zwartym lasem świerkowym można nazwać, z uwagi na zamkniętą formę, wnętrzem krajobrazowym. Takie wnętrze ma ‘podłogę’ (trawiasta połać łąki), ‘ściany’ (las) i ‘sklepienie’ (niebo). Jak każde wnętrze powinno być ‘urządzone’. Te ‘sprzęty’ w „pokoju z widokiem” to wolnostojące drzewa, kępy krzaków oraz szałasy. Budynki szałasów na polanie są formą silną krajobrazowo, przyciągającą wzrok obserwatora a ich pochodzenie kulturowe sprawia, że są również formą spoistą zaakcentowaną idealnie w środowisku. Jeszcze niedawno te ‘sprzęty’ żyły w symbiozie z pasterzami i kosiarzami oraz samą przyrodą, na halach pojawiały się białe punkciki wypasanych owiec, wiatr przynosił dźwięki zbyrkadel. Znad niektórych szałasów unosił się prosto do nieba dym lub płożył po polanie w niepogodę, w porze sianokosów hale zapełniały ostrewki i kopki siana. Ten ‘ruch’ dodawał dynamizmu krajobrazowi gorczańskiemu, wprowadzał wektor czasu do statyki łagodnie pofałdowanego terenu. Polany gorczańskie powstały wyłącznie w wyniku procesów kulturowych (wyrębu lasu) i stały się ośrodkami gospodarki polaniarskiej z dominującymi w krajobrazie szałasami. Można powiedzieć, że polana i szałas w Gorcach są ze sobą nierozerwalnie związane krajobrazowo.

004 belki-na-zamek-pecki-m

Węgły szałasu wspierają się na kamieniach (peckach). Widoczne łączenie dolnych belek na tak zwany zamek.

Szałas, bacówka, szopa?

W ludowym, tradycyjnym znaczeniu szałas oznaczał całokształt sezonowej hodowli i gospodarki w górach (lub w miejscach odległych od miejsca stałego zamieszkania – wsi). Termin ten obejmował teren, budynki, sprzęty, zwierzęta, ludzi oraz całą działalność gospodarczą w górach. Potocznie jednak pojęcie to oznacza wyłącznie budynki pasterskie i szopy na siano. Tak popularna dla Tatr, Podhala i Orawy nazwa bacówka oznaczająca budynek mieszkalno-produkcyjny, czyli miejsce pobytu bacy i produkcji serów jest obecnie używana na południowych stokach Gorców (wpływy kulturowe Podhala) najczęściej na określenie przebudowanego szałasu lub nowo postawionego budynku służącego celom rekreacji. Schroniska górskie PTTK mające w swej nazwie wyraz ‘bacówka’ utwierdziły jeszcze ten schemat. Ludność etniczna nadaje budynkom polaniarskim różne nazwy zależne przede wszystkim od spełnianej funkcji, ale zróżnicowane według miejsca występowania, a co za tym idzie, wpływów kulturowych. Nazwy takie jak: bacówka, koliba, stajnia, okół, buda, szopa (sopa), izbica mogą mieć lokalnie różne znaczenia. Nazwa ‘szopa’ czy ‘buda’ może oznaczać w różnych rejonach Gorców budynek mieszkalny lub gospodarczy. Dlatego, chyba najbezpieczniej, rozmawiając z gazdą używać ‘uniwersalnej’ nazwy ‘szałas’ dla określenia każdego rodzaju budynku na polanie.

005 odrzwia-m

Typowy otwór drzwiowy, widoczne dwa pionowe słupy wpuszczone w belki, progową (dolna) i ocapu (górna).

Z uwagi na spełnianą funkcję wyróżniamy szałasy: mieszkalne, mieszkalno-produkcyjne (służące za schronienie dla pasterzy i kosiarzy z możliwością przetwarzania mleka krowiego i owczego), gospodarcze (służące za pomieszczenia dla inwentarza żywego, składowanie siana i przechowywanie narzędzi i urządzeń) oraz mieszkalno-gospodarcze łączące w jednym budynku wiele funkcji. Na południowych stokach Gorców przeważanie występują osobno szałasy mieszkalne lub mieszkalno-produkcyjne (koliba, izbica) i osobno szałasy gospodarcze (stajnia, szopa), natomiast w północnej części przeważają budynki mieszkalno-gospodarcze (okół, koliba z jatą).

Pódźwa chłopy do sałasa

Lokalizacje szałasów na polanach, a zwłaszcza ich ilość i typ są mocno zróżnicowane w różnych rejonach Gorców. Budownictwo pasterskie wykształciło się w wyniku działalności gospodarczej różnych grup ludnościowych zamieszkujących przyległe tereny. I chociaż tradycje pasterskie swoje korzenie mają w dawnych wędrówkach wołoskich, to różnice w zabudowie widoczne są już przy pobieżnym oglądnięciu mapy Gorców. Południowe stoki użytkowane w większości przez Podhalan, aż do linii Rabka – Stare Wierchy – Turbacz – Gorc – Szczawa, pełne są (a raczej były) szałasów. Podobnie rzecz się ma na terenach należących do Ochotnicy (Górnej i Dolnej) pełnych polan i polanek w znacznej części zabudowanych szałasami. Południowe rejony Gorców były wykorzystywane zarówno do celów gospodarki rolno-osadniczej, jak i pasterskiej. Północne stoki Gorców należące etnograficznie do Zagórzan są (były) znacznie uboższe w hale i zabudowę polaniarską. Wynikało to z prostego faktu, że lasy po północnej stronie wchodziły aż do XX wieku w skład wielkich własności ziemskich a nieliczne polany o stosunkowo małej powierzchni pochodziły prawdopodobnie jeszcze z czasów wędrówek wołoskich.Natomiast nowe, nieliczne polany powstawały w wyniku nadania praw karczunku lasu niektórym gospodarzom. Z kolei w Ochotnicy już w XIX wieku lasy rozparcelowano pomiędzy biedotę wiejską, co przyczyniło się do ich znacznego wytrzebienia lasów i powstania wielu polan. Polany często miały kilku właścicieli stawiających szałasy każdy na swoim kawałku gruntu. Podobnie wyglądała gospodarka polaniarska pod wpływami Podhalan, rozdrobnienie gruntów skutkowało pojawianiem się skupisk szałasów na halach.

006 dolne-jarzmo-drzwi-m

Dolne jarzmo drzwi, w widoczny otwór wchodził czop słupka stanowiąc oś obrotu.

Miejsce pod budowę szałasu wybierano starannie biorąc pod uwagę bliskość źródła wody, ukształtowanie terenu, nasłonecznienie, kierunki wiatrów i wielkość pokrywy śnieżnej, przebieg dróg oraz oczywiście stosunki własności gruntów. Zabudowa jednoszałasowa występowała bardzo rzadko, prawie wyłącznie na małych polanach należących do jednego właściciela. Obecnie można obserwować duże hale z jednym szałasem, ale dzieje się tak, ponieważ ślady po jego sąsiadach dawno już zatarł czas. Polany gorczańskie zabudowane były najczęściej bez jakiegoś wyraźnego układu rurystycznego, budynki występują na ogół w pewnym rozrzuceniu. Obecnie jedynie na polanie Centyrz można zobaczyć charakterystyczny dla szałasów tatrzańskich układ pasmowy (rzędowy), unikalny w Gorcach. Kilka szałasów mieszkalnych i gospodarczych usytuowano rzędem na stromej polanie. Na kilku innych polanach z zachowanymi wieloma szałasami można obserwować zabudowę kupową (jedno skupisko budynków) lub przysiółkową (kilka skupisk szałasów). Wraz z gwałtownym zmniejszaniem się ilości szałasów coraz trudniej jest zaobserwować typy zabudowy polan gorczańskich.

007 zamek-drzwiowy-m

Drewniany zamek drzwi. Rygiel z zębami u góry przesuwa się w dwóch jarzmach przymocowanych do belek ściany za pomocą kołków z sęków świerkowych. Widoczny otwór w belce, przez który wsuwano klucz – na ogół żelazny pręt z umocowaną wahliwie na końcu blaszką o odpowiedniej długości. Po włożeniu klucza blaszka opadała pionowo i zahaczała o zęby rygla. Obrót klucza powodował przesuwanie się rygla.

W latach 70 ubiegłego wieku w Gorcach było kilkaset szałasów (szacuję ich liczbę na ponad 500), obecnie ich liczbę oceniam na około 100 (ale nie prowadzę badań w tym temacie). W znanym opracowaniu Wojciech Śliwińskiego „Szałasy w Gorcach” z roku 1986 (stan z 1982) zinwentaryzowano w uproszczony sposób 320 szałasów.

Tak gwałtowny spadek liczby szałasów wynika przede wszystkim z małej rentowności gospodarki górskiej i pasterstwa. Obiekty nieużywane niszczeją, nikomu nie opłaca się ich remontować – dotyczy to szczególnie dachu, bez szczelności którego ‘śmierć’ szałasu jest przesądzona. Swój ‘wkład’ w dewastację szałasów wnoszą też turyści-wandale palący ogniska deskami wyrwanymi z dachu. Niefrasobliwość turystów jest też powodem wielu pożarów trawiących w mgnieniu oka cały budynek. Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że utworzenie Gorczńskiego Parku Narodowego szałasom w Gorcach nie pomogło, a raczej zaszkodziło. Borykając się z kłopotami finansowymi, nie objęto ochroną konserwatorską zabytkowych obiektów i zespołów budynków, które bezpowrotnie zniknęły z krajobrazu. Obecnie zauważam, że niektóre szałasy są remontowane przez GPN a część polan koszona, co daje nadzieję na przyszłość. A właśnie Gorce powinny być objęte ochroną w zakresie środowiska przyrodniczo-kulturowego a nie tylko ortodoksyjnie pojmowanej ochrony przyrody. Są przecież pięknym przykładem dawnej symbiozy człowieka z naturą.

008 okno-oszalowane-deskami-z-pretami-m

Okno oszalowane deskami z dwoma żelaznymi prętami.

Jaskółczy ogon

Konstrukcje gorczańskich szałasów nie różnią się zasadniczo od typowego dla okolicznych wiosek budownictwa regionalnego. Ściany zewnętrzne są prawie zawsze drewniane, wysokozrębowe (wysokość ścian porównywalna ze wzrostem dorosłego człowieka) o konstrukcji wieńcowo-węgłowej, co oznacza to, że ciężar budynku (ścian, stropu, dachu) przenoszony jest na podłoże wyłącznie przez naroża tworzące rodzaj słupów. Natomiast w przypadku drewnianego budownictwa wiejskiego tego regionu przeważa konstrukcja wieńcowa, gdzie dobrze dopasowane belki ścian bocznych łączone dodatkowo na tak zwane tyble przenoszą ciężar budynku na całej ich długości. Dlatego szałasy rzadko posiadają podmurówkę z polnych kamieni (układanych na glinie lub luzem), najczęściej węgły budynku spoczywają na tak zwanych peckach – dużych kamieniach. Jeżeli prześwit pomiędzy podłożem a dolnymi belkami był duży, to stosowano wypełnienie tej szczeliny luźno ułożonymi polnym kamieniami, ale trudno w takim przypadku mówić o podmurówce. Podmurówki spotyka się zasadniczo tylko w przypadku szałasów posadowionych na stromych stokach.

009 okno-z-rama-i-krata-m

Okno z prostą futryną i kratą. Widoczne miejsce na wstawienie ramki z szybą.

Połączenia belek w węgłach wykonane jest najczęściej na tak zwany jaskółczy ogon (z wystającymi, tak zwanymi ostatkami lub bez nich), ale w starszych obiektach można spotkać się z połączeniem na obłap. W stosunkowo nowych szałasach można spotkać się z konstrukcją słupowo-ryglową oszalowaną deskami. Taką konstrukcję spotkamy często w przepierzeniach szałasów mieszkalnych lub przybudówkach gospodarczych (jata).

Szałasy o ścianach murowanych z kamienia zwane „murowanicami” należą do rzadkości i zawsze miały funkcję mieszkalną. Obecnie znam tylko jeden taki szałas stojący na polanie Klamerusowej w pobliżu Pucułowskiego Stawku. W wielu miejscach można za to spotkać ruiny takich szałasów, z uwagi na trwały budulec, ślady po ich są widoczne jeszcze po latach. Stropy w szałasach występują najczęściej nad pomieszczeniami gospodarczymi, rzadziej nad częścią mieszkalną. Wykonywane były najczęściej z cienkich okrąglaków, półpłazów oraz desek. W szałasach gospodarczych przestrzeń nad pomieszczeniami dla inwentarza wykorzystywana była najczęściej jako magazyn siana, z kolei w pomieszczeniach (szałasach) mieszkalnych (-produkcyjnych) na ogół znajdowało się miejsce na ognisko (watrzysko) i konieczność odprowadzenia dymu, względy bezpieczeństwa oraz potrzeba wędzenia serów przemawiały za brakiem powały przynajmniej w części nad ogniem.

010 przezior-z-pretem-m

Przezior z żelaznym prętem. Widoczne wyżłobienie w belkach dla ramki z szybą.

Watrzysko występuje praktycznie we wszystkich szałasach mieszkalno-produkcyjnych, często, szczególnie po południowej stronie Gorców, zastąpione bywa piecem z kamieni polnych lepionych gliną, w nowszych obiektach piec jest z cegły. Rura spalinowa wyprowadza dym nad strop (jeśli jest), bardzo rzadko spotyka się szałasy z kominem (praktycznie wyłącznie w przebudowanych na cele rekreacyjne obiektach).

Podłogę w części gospodarczej stanowiło najczęściej klepisko, chociaż znane są pojedyncze przypadki wykonania podłogi z dyliny (żerdzie), natomiast w szałasach mieszkalnych podłogę stanowiły deski na legarach z wycięciem na watrzysko. W szałasach murowanych sporadycznie występowała podłoga ułożona z płaskich kamieni. Otwory drzwiowe są na ogół dosyć niskie, tworzą je dwa pionowe słupy wpuszczone dołem w belkę progową (na ogół pierwsza, dolna belka zrębu) a górą w belkę ocapu.

011 przezior-m

Okno w części mieszkalnej w formie przezioru, czyli otworu do wyrzucania gnoju.

Drzwi do szałasu to na ogół oszalowana deskami rama składająca się z dwóch słupów i dwóch poziomych rygli, jeden ze słupów (wrotol) z końcami obrobionymi na okrągło (czopami) tworzy oś obrotu ujętą w żelazne lub drewniane jarzma. Czasem dolny czop wpuszczony jest w wyżłobienie w belce progowej i tylko górny czop obraca się w jarzmie. Podobnie konstruowane są wrota do części gospodarczej zwanej boiskiem. W nowszych budynkach spotyka się drzwi na zawiasach żelaznych. Drzwi szałasów zaopatrzone były nierzadko w zamki z ryglem (zasuwą) drewnianym.

014 slupowo-ryglowa-3-z-krowa-m

Szałas mieszkalny z występem nad wejściem o konstrukcji słupowo-ryglowej oszalowany deskami, dach kryty gontem.

Okna w szałasie są stosunkowo rzadko spotykane, szczególnie po północnej stronie pasma. Na południowych stokach występują częściej, ale tylko w budynkach mieszkalnych. Ich konstrukcja jest bardzo różnorodna, od prostego wycięcia w belkach podobnego do tak zwanego przezioru służącego w szałasach gospodarczych do wyrzucania gnoju poprzez większy otwór obity deskami do prawdziwych okien ujętych w typowe ościeżnice.

016 szerokofrontowy-gospodarczy-z-jata-1997-m 017 szerokofrontowy-gospodarczy-z-jata-2005-m

Szałas gospodarczy szerokofrontowy z jatą. Słupowo-ryglowa konstrukcja jaty z dachem jednospadowym. Widoczna postępująca degradacja, u góry stan z roku 1998, u dołu z roku 2005.

Najbardziej dynamicznym krajobrazowo elementem szałasu jest niewątpliwie dach. Konstrukcja krokwiowo-jętkowa (jętka – pozioma poprzeczna belka łącząca krokwie pod szczytem zwana bywa bontem) jest regułą, rzadko zmienioną w wyniku przebudowy. Królują dachy dwuspadowe z oszalowanymi deskami szczytami, w starszych budowlach dwuspadowe z przyczółkami w szczytach. Najstarsze szałasy, już nieistniejące, miały czasem dachy czterospadowe najlepiej harmonizujące z krajobrazem. Oryginalnym materiałem pokryciowym dachów szałasów były gonty (stosunkowo łatwy w produkcji ręcznej na miejscu budowy) i tak zwane dranice, czyli deski ‘darte’ ręczną piłą z kloców drewna. Obecnie najczęstszym pokryciem są deski tartaczne, papa, blacha falista a nawet dachówka betonowa i chociaż oprócz desek te pokrycia są pewnym dysonansem, to przynajmniej zapewniają ‘długowieczność’ szałasom.

018 szerokofrontowy-gospodarczy-z-wypustem-m

Szałas gospodarczy szerokofrontowy z wypustem dachu wspartym na tragarzach powały.

Forma budynku pozwala na najprostsze rozróżnienie na szałasy szeroko- i wąskofrontowe. Szałasy mieszkalne i mieszkalno-produkcyjne najczęściej mają wejście od strony szczytu (wąskofrontowe) osłonięte przyczółkami dachu lub wypustem, czasem opartym na słupach (gdy wypust jest duży). Przepierzenie, dzielące szałas na izbę z watrzyskiem i komorę z tyłu świadczy o mieszkalno-produkcyjnej funkcji budynku. Rzadkością są szałasy z przedsionkiem, z którego wchodzi się do izby z przepierzeniem. Szałasy gospodarcze (z wozownią – otwarta lub zamykana przestrzeń pod dachem służąca do wprowadzenia na przykład wozu z sianem) i mieszkalno-gospodarcze zwykle występują w formie szerokofrontowej. Osobne wejścia do pomieszczeń od strony kalenicowej bywają czasem osłonięte szerokofrontowym wypustem dachu wspartym na tragarzach powały. Wszelkie przybudówki (jata, boisko) służyły jako dodatkowe pomieszczenia dla zwierząt hodowlanych. Budowane były najczęściej jako konstrukcje niskozrębowe (ściany o wysokości mniejszej niż wzrost człowieka) z cieńszych belek z jednospadowym dachem. W przypadku przybudówek dostawianych do starych szałasów po II Wojnie Światowej można spotkać się z konstrukcją słupowo-ryglową oszalowaną deskami.

019 waskofrontowy-mieszkalny-z-wypustem-m

Szałas mieszkalny wąskofrontowy z dachem z przyczółkami kryty blachą i dymnikami w szczytach. W tym przypadku przyczółki są tak duże, że wręcz upodabniają się do dachu czterospadowego.

Źródło życia

Nierozerwalnie związane z gospodarką polaniarską są liczne źródła, ujęcia wody, kapliczki i krzyże przydrożne. Na wielu polanach gorczańskich można znaleźć pięknie ocembrowane polnymi kamieniami źródła, gdzieniegdzie zachowały się jeszcze drewniane rynny doprowadzające wodę do wykonanych z jednego kloca drewna poideł dla zwierząt. Jeśli na polanie stoi szałas lub nawet tylko dostrzegalne są jego dane kształty, to w pobliżu jest na pewno źródło wody. Wystarczy wypatrzyć ślad zarośniętej ścieżki lub ledwie widoczny przesmyk na skraju lasu, aby dotrzeć do wody. Jeśli znajdziemy takie źródło i mamy chwilę czasu, to oczyśćmy go z liści i mułu, ustawmy rynienkę z kawałka kory a spragnieni wędrowcy będą nam wdzięczni.

020 waskofrontowy-mieszkalny-zlamana-krokiew-m

Szałas mieszkalny wąskofrontowy z wypustem nad wejściem. Uszkodzony dach i złamana krokiew nie wróży mu długiej przyszłości. Stan z 2005 r.

Najbardziej znaną kapliczką gorczańską jest niewątpliwie Bulandowa Kapliczka na polanie Jaworzyna Kamienicka (Bulandowa) z roku 1903. Ale na terenie Gorców rozsiane jest wiele kapliczek, choćby tych powieszonych na drzewach. Warto przy nich przystanąć i zadumać się nad ludźmi, którzy je zbudowali i przed nimi się modlili.

po-wymianie-dachu-wyprostowane-m

Płoną stare deski pokrycia a nowe na dachu gwarantują długie życie szałasu. Dziadkowie go stawiali, rodzice o nim zapomnieli i dopiero dzieci są często motorem remontu. Pierwszy z lewej szałas gospodarczy o ciekawej konstrukcji podwyższonego dachu.

Szałasy umierają stojąc i trzeba się spieszyć, aby jeszcze je zobaczyć. Niedługo, prawdopodobnie w perspektywie 10-20 lat zginą niestety prawie całkowicie z gorczańskiego krajobrazu. Szkoda mi ich, dawały, bowiem nieraz schronienie podczas deszczu, wiele razy, zwłaszcza podczas zimowych wędrówek pozwalały komfortowo przenocować i ogrzać się przy ognisku. Dla mnie Gorce bez szałasów to już zupełnie inne góry, symbol upływu czasu, przemijania i szałasów, i mnie.

Wojciech Wierba

polana-o-swicie-m

Polana o świcie...

ruiny-m

Szałasy umierają stojąc.

rzadki-widok poprawione-m

Rzadki już obecnie widok na gorczańską polanę z ośmioma szałasami.

stroma-polana-2-m

 

woda-zycia-m

 

 

 

Krystalicznie czysta woda spływa rynienką do poidła – rozkosz dla turysty w upalny dzień.