Tekst ten, ogólnie traktujący o Tatrach, powinien być zamieszczany jako pierwszy i poprzedzający wszelkie inne rozważania w tym zakresie, dlatego zgodnie z zasadą, że "lepiej późno niż wcale" nadrabiamy zaległości.

Tatry (słow. Tatry, niem. Tatra, węg. Tátra)

Podane poniżej informacje stanowią istne niezbędne, a zarazem podstawowe informacje o całych Tatrach (i polskich i słowackich).

Tatry są częścią Karpat i stanowią ich najwyższe pasmo. Leżą w Łańcuchu Tatrzańskim, w Centralnych Karpatach Zachodnich. Ich obszar liczy sobie 785 km², z tego około 175 km² (22,3%) leży w granicach Polski. Pozostała część położona jest na terytorium Słowacji.

Ich obszar jest objęty ochroną (w Polsce ustanowiono tu Tatrzański Park Narodowy, a na Słowacji- TANAP). Tatry są także częścią Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO.

Rusinowa Polana, fot: portalgorski.pl

Tatry to:
-Tatry Zachodnie– najwyższy szczyt: Bystra (2248 m n.p.m.), po polskiej stronie: Starorobociański Wierch (2176 m n.p.m.);
-Tatry Wschodnie, które dzielą się na:
-Tatry Wysokie– najwyższy szczyt: Gerlach (2655 m n.p.m.), a po polskiej stronie graniczny, północno-zachodni wierzchołek Rysów (2499 m n.p.m.) oraz
-Tatry Bielskie– najwyższy szczyt: Hawrań (2152 m n.p.m.) i położone w całości na terene Słowacji.

Granicą pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wschodnimi jest przełęcz Liliowe oraz Dolina Suchej Wody Gąsienicowej (w granicach Polski) i Dolina Cicha Liptowska (po stronie Słowacji). Tatry Bielskie od Wysokich oddziela Przełęcz pod Kopą.

Dolina Pięciu Stawów, fot: portalgorski.pl

Według prof. Rozwadowskiego etymologię nazwy Tatry (staropol. Tartry) należy łączyć z francuską (celtycką) nazwą tertre oznaczającą wzgórze. Zgodnie z tym Tatry oznaczałyby pierwotnie wzgórza. Za takim zestawieniem wyrazów „Tertre – to są Tatry” pisał również Norwid. Kwestia ta, nie jest jednak do końca jasna.

Niektóre źródła podają, iż nazwa ta pojawia się już w XI w. w dokumentach czeskich, a w źródłach polskich występuje od roku 1255. Jej pochodzenie jest prawdopodobnie ludowe, a określenie "tatry" było często używane dla oznaczenia skał bądź terenu niebezpiecznego.

Znaczną częścią grani głównej Tatr biegnie Wielki Europejski Dział Wodny między zlewniami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Teren na wschód i północ to zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i Popradu), pozostały obszar to zlewisko Morza Czarnego (dorzecza Orawy i Wagu).

Spośród kilkuset nazwanych wzniesień, 75 szczytów– określanych niekiedy mianem Korony Tatr– ma minimalną deniwelację względną (wybitność) większą lub równą 100 m. Najwyższym szczytem całych Tatr jest Gerlach (2654 m n.p.m.), który jest również najwybitniejszym szczytem Karpat. Najwyższym szczytem Tatr Polskich są natomiast Rysy (2499 m n.p.m.), a najwyższym szczytem znajdującym się w całości w Polsce jest Kozi Wierch (2291 m n.p.m.). Warto też zaznaczyć, że najwyższe szczyty (Gerlach i Łomnica) wznoszą się w graniach bocznych. Najwyższym szczytem grani głównej Tatr jest Zadni Gerlach (2640 m n.p.m.)

Tatry Zachodnie, widok z Ciemniaka, fot: portalgorski.pl

Ciekawostkę stanowi fakt, iż w graniach tatrzańskich znajduje się wiele przełęczy, które odgrywały ważną rolę w ruchu komunikacyjnym i handlowym, a także przez przemytników. Były wykorzystywane podczas II wojny światowej przez kurierów.

W Tatrach występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od największego, Morskiego Oka (34,93 ha), poprzez porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie z kilkoma wyjątkami (Cichy Staw, Mokra Jama) są pochodzenia polodowcowego. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich ich liczba jest znacznie mniejsza (najbardziej znany w Polsce jest Smreczyński Staw). Na Słowacji największymi jeziorami są Wielki Staw Hińczowy i Szczyrbskie Jezioro (po ok. 20 ha).

Tatry są górami fałdowymi orogenezy alpejskiej, dlatego charakteryzuje je tzw. młoda rzeźba terenu. Obok Alp, to jedyne góry w Europie o charakterze alpejskim. W epoce późnej kredy, w ramach fazy subhercyńskiej, serie skalne zostały sfałdowane i przemieszczone ku północy o wiele kilometrów. Wtedy właśnie powstały płaszczowiny tatrzańskie.

Stanisław Witkiewicz pisał: "Spojrzeliśmy ku Tatrom. Płynęły morzem blasków i błękitów- czyste, jasne, kryształowe, srebrzyste, w srebrnej, skrzącej się,, niepokalanej bieli..."

Ogólnie, masyw zbudowany jest z paleozoicznego trzonu krystalicznego (głównie z późnokarbońskich granitoidów i ze starszych skał metamorficznych), leżących na nim autochtonicznych serii wierchowych oraz nasuniętych z południa.

Zdecydowaną większość Tatr budują skały krystaliczne, skały osadowe są obecne głównie na północnym skraju Tatr, gdyż były one przesunięte z południa i obalone na północ. W polskiej części Tatr, będącej północną częścią tego masywu, skały osadowe zajmują większą powierzchnię niż krystaliczne.

Rzeźba Tatr stanowi efekt znacznego neotektonicznego wyniesienia masywu nad okalające go kotliny śródgórskie, erozji rzecznej, krasowej oraz erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Erozyjna działalność lodowców bardzo dobrze zapisała się w U-kształtnych profilach poprzecznych dolin oraz w ogólnym krajobrazie.

Kolejną istotną informacją jest ta, że w podczas czwartorzędu rozwinęły się tu systemy jaskiń. Po polskiej stronie odkryto dotychczas 800 jaskiń o łącznej długości 126,5 km. Liczba poznanych jaskiń w części słowackiej jest mniejsza. Do największych jaskiń tatrzańskich należą:
-Cień Księżyca– najdłuższa w całych Tatrach (30 500 m, stan na październik 2012) i najgłębsza (451 m) w Tatrach Wysokich;
-Jaskinia Wielka Śnieżna– najgłębsza (824 m deniwelacji), do stycznia 2010 uważana też za najdłuższą (23 619 m);

Niektóre jaskinie tatrzańskie są udostępnione dla turystów.
W Tatrach stwierdzono występowanie około 1300 gatunków roślin naczyniowych, przy czym dla około 200 gatunków Tatry są jedynym miejscem ich występowania w Polsce. Wszystko to, wynika głównie z czynników klimatycznych i geologicznych, które zadecydowały o dużej odrębności flory Tatr.

{youtube}rltDcF2Ypyk{/youtube}

Świat zwierzęcy natomiast do granicy lasów przypomina pierwotną faunę niżu. Zwierzynę płową reprezentują takie gatunki jak: sarna (Capreolus capreolus), jeleń szlachetny (Cervus elaphus), niektóre drapieżniki: lis (Vulpes vulpes), borsuk (Meles meles), ryś (Lynx lynx), żbik (Felis silvestris), gronostaj, niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), niektóre gatunki ptaków: puchacz (Bubo bubo), kruk (Corvus corax), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), myszołów (Buteo buteo), jastrząb (Accipiter gentilis), sokół wędrowny (Falco peregrinus), pustułka (Falco tinnunculus), jaskółka dymówka (Hirundo rustica), głuszec (Tetrao urogallus), cietrzew (Lyrurus tetrix), kaczka krzyżówka (Anas platyrhynchos), dzięcioł duży (Dendrocopos major), kukułka zwyczajna (Cuculus canorus), krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra), drozd obrożny (Turdus torquatus), jarząbek (Bonasa bonasia), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), pluszcz zwyczajny (Cinclus cinclus), kania czarna (Milvus migrans), kania ruda (Milvus milvus), bocian biały (Ciconia ciconia), bocian czarny (Ciconia nigra), ryby: pstrąg potokowy (Salmo trutta). Inne spotykane zwierzęta to dziki (Sus scrofa), wilki (Canis lupus), nietoperze (Chiroptera), żmija zygzakowata (Vipera berus), jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), salamandra plamista (Salamandra salamandra), ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba wodna (Rana esculenta), wiewiórka (Sciurus vulgaris), paź królowej (Papilio machaon), rusałka pawik (Inachis io), pasikonik (Tettigonia), trzmiel (Bombus), pająk krzyżak (Araneus).

{youtube}2TZQf5zSV9w{/youtube}

Piętra powyżej lasów zamieszkują zwierzęta niespotykane w Polsce poza Tatrami. Wśród ssaków są to: świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris), kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica), nornik śnieżny (Microtus nivialis mirhanreini), darniówka tatrzańska (Pitymys tatricus). Wśród ptaków będą to: płochacz halny (Prunella collaris), siwerniak (Anthus spinoletta), pomurnik (Tichodroma muraria), orzechówka (Nucifraga caryocatactes).

Gdy chodzi o klimat tatrzański, to ma on wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich:
-niska średnia temperatur w roku;
-duża zmienność temperatur w ciągu doby i gwałtowne zmiany;
-częste zachmurzenia;
-znaczna liczba dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu);
-zamglenia;
-długo utrzymująca się pokrywa śnieżna;
-silne nasłonecznienie;
-wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego.

{youtube}CfqQAhdPdZE{/youtube}

Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych. Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca kwietnia/maja. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec.

W Tatrach występują często silne, huraganowe wiatry (wiosną i jesienią określane jako halne).
Najwyższe opady najczęściej notuje się w lipcu, także w lipcu najczęściej występują w Tatrach burze. Średnio na lipiec przypada 10 dni burzowych.

{youtube}OSlA2QBhXnk{/youtube}

Bartosz Michalak

ŹRÓDŁA:

- "Wielka Encyklopedia Tatrzańska", Z. i W Paryscy, Poznań 2004;
- “Najpiękniejsze szczyty tatrzańskie”, J. Kurczab, M. Wołoszyński, Warszawa 1991;
- "Tatry Polskie- przewodnik", J. Nyka, Latchoczew 2002;
- "Tatry Słowackie- przewodnik", J.Nyka, Latchoczew 2002;
- "Kruca fuks. ALFABET GÓRALSKI", B. Kuraś, P. Smoleński, Warszawa 2013;
- "Sygnały ze skalnych ścian", W. Żuławski, Warszawa 1967;
- wikipedia.