CHMURY

CHMURY

oznaka lokalna

prognoza

oznaka lokalna

prognoza

oznaka lokalna

prognoza

oznaka lokalna

prognoza

oznaka lokalna

prognoza

oznaka lokalna

prognoza

INNE

Inwersje temperatur (termiczne)

Jest to zjawisko meteorologiczne polegające na wzroście temperatury powietrza wraz z wysokością, gdzie w normalnych warunkach pogodowych powietrze które jest cieplejsze w dolnej warstwie troposfery, na skutek wznoszenia, ochładza się średnio od 0,6 do 1 ºC na każde 100 metrów. Rozróżniamy kilka rodzajów inwersji:

inwersja adwekcyjna – powstaje masy cieplejszego powietrza dostają się nad powietrze chłodniejsze. W wyniku tego powstaje zmiana temperatury.
inwersja turbulencyjna – wywołana jest zawirowaniami powietrza i jego mieszaniem się mas. Czynnikami zawirowania mogą być nierówności terenowe lub silny wiatr.
inwersja radiacyjna – powstaje nocami przy bezchmurnej i stabilnej pogodzie. Nagrzany za dnia grunt oddaje ciepło do troposfery, co wywołuje jego szybkie wychłodzenie. W warstwie bliższej powierzchni, powietrze staje się wtedy chłodniejsze niż znajdujące się ponad nim powietrze uprzednio ogrzane.
inwersja osiadania – występuje podczas wyżowej i mroźnej pogody. Powstaje na skutek sprężania powietrza (wzrost temperatury) przemieszczającego się (osiadającego) w dół. Dzięki temu cieplejsze masy powietrza zalegają w średniej warstwie troposfery, a pod spodem jest powietrze chłodniejsze.
inwersja frontowa – występuje we frontach atmosferycznych, zwłaszcza we froncie ciepłym, kiedy masa ciepłego powietrza wślizguje się ponad chłodniejsze. Wtenczas na styku tych mas, obecna jest warstwa inwersji.

Adiabatyczny proces - w meteorologii proces ochładzania się masy powietrza na skutek jej wznoszenia się, bądź jej ogrzewania się podczas opadania, przy braku wymiany ciepła z otoczeniem.

Aerozole - drobne cząstki stałe lub ciekłe pochodzenia organicznego i nieorganicznego zawarte w powietrzu. Mają bardzo małe rozmiary. Ich promienie nie przekraczają z reguły 5 km, dzięki czemu przez dłuższy czas utrzymują się w powietrzu w stanie zawieszonym.

Anemometr - przyrząd służący do pomiaru prędkości wiatru (w niektórych konstrukcjach także kierunku). Skonstruowany w postaci samopisu nosi nazwę anemografu.

Aneroid - przyrząd do mierzenia ciśnienia atmosferycznego. Zasadniczą jego częścią jest zamknięta puszka, z której usunięto powietrze, skonstruowana ze sprężystej blachy. Pod wpływem zmian ciśnienia zewnętrznego ulega odkształceniom. Ruchy ścianek puszki za pośrednictwem systemu dźwigni są przenoszone na wskazówkę poruszającą się na okrągłej tarczy wyskalowanej w jednostkach ciśnienia.

Anomalia termiczna - odchylenie temperatury (np. średniej miesięcznej lub średniej rocznej) w danym miejscu od średniej (np. wieloletniej) lub od średniej obliczonej, np. dla danego pasa szerokości geograficznej. Zależnie od znaku wyróżnia się anomalię dodatnią i ujemną.

Antycyklon wyż baryczny - obszar wysokiego ciśnienia atmosferycznego z maksimum ciśnienia w centrum i prądami powietrza skierowanymi na zewnątrz ku obszarom o niższym ciśnieniu. Jego średnica może dochodzić do kilku tysięcy kilometrów. Na mapach synoptycznych lub klimatologicznych jest zaznaczony przez zespół mniej lub bardziej koncentrycznie ułożonych izobar, których wartości wzrastają w kierunku centrum układu. Ruch wirowy powietrza z centrum antycyklonu odbywa się na północnej półkuli w prawo, a na półkuli południowej w lewo. Powietrze odpływające dołem jest uzupełniane za pośrednictwem prądów zstępujących. Na obszarze, na którym rozbudował się ten układ baryczny, panuje zwykle pogoda słoneczna lub z niewielkim zachmurzeniem, bez opadów.

Atmosfera ziemska - gazowa powłoka otaczająca kulę ziemską złożona z mieszaniny gazów. Poza składnikami gazowymi atmosfera zawiera zmienną ilość składników mineralnych i organicznych (pyły, sole, bakterie itd.). Bierze udział w ruchu obrotowym Ziemi. Jest ściśliwa, wraz z wysokością jej gęstość maleje. Zanika bez wyraźnej górnej granicy. Jej ślady występują jeszcze na wysokości powyżej 20000 km. Połowa całej masy atmosfery koncentruje się w dolnych 5 km. Masa atmosfery wynosi ok. 0,000 086% masy Ziemi. Procesy zachodzące w dolnych warstwach atmosfery, szczególnie do wysokości 10-20 km decydują o stanach pogody obserwowanych przy powierzchni Ziemi. Są one przedmiotem badań meteorologii. Atmosfera nie jest jednorodna, dzieli się w przekroju pionowym na warstwy różniące się właściwościami fizycznymi i występującymi w nich zjawiskami.

B

Barograf - przyrząd do ciągłej rejestracji ciśnienia atmosferycznego (barometr samopiszący). Działa na zasadzie aneroidu. Ruchy ścianek zespołu puszek są przenoszone za pośrednictwem układu dźwigni na piórko stale stykające się z wy skalowaną taśmą papierową na obracającym się bębnie. Wykres przebiegu ciśnienia nosi nazwę barogramu.

Barometr - przyrząd do mierzenia ciśnienia atmosferycznego. Najdokładniejsze wskazania daje barometr naczyniowy (rtęciowy).

Bora - silny i porywisty wiatr spadający z niewysokiego pasma gór graniczącego z ciepłym morzem. Powoduje znaczne ochłodzenie, gdyż opadające powietrze, mimo adiabatycznego ogrzania, jest chłodniejsze od powietrza zalegającego nad obszarem ciepłego morza.

Bryza - okresowy wiatr lokalny wynikający z różnicy temperatury i ciśnienia atmosferycznego dwóch ośrodków, np. wody i lądu (bryza dzienna i nocna).

Burza - wyładowania elektryczności atmosferycznej przejawiające się krótkim i silnym błyskiem (błyskawica) oraz trzaskiem lub dudnieniem (grzmot). Zależnie od warunków meteorologicznych, w jakich dochodzi do rozwoju burz, wyróżnia się burze powstające na frontach atmosferycznych oraz burze powstające wewnątrz danej masy powietrza. Pierwsze z nich występują w wąskiej strefie o długości kilkuset kilometrów, a drugie występują pojedynczo i mają lokalny charakter.

C

Chmura - jest widzialnym zbiorem bardzo małych kropelek wody albo kryształków lodu lub też mieszaniną kropelek wody i kryształków lodu zawieszonych w swobodnej atmosferze. W zbiorze tym mogą znajdować się także krople wody i kryształki lodu o większych rozmiarach oraz części pyłowe pochodzenia naturalnego lub sztucznego. Zawartość wody w chmurach waha się od setnych części grama do kilku gramów w 1 m³ powietrza.

Cień opadowy - zmniejszenie ilości opadów atmosferycznych wywołane przeszkodą orograficzną osłaniającą dany obszar od mas powierza przynoszących opady.

Ciśnienie atmosferyczne - jest to ciężar (nacisk) warstwy (słupa) powietrza leżącej nad daną powierzchnią i sięgającej do górnej granicy atmosfery. Wartość ciśnienia atmosferycznego jest największa na poziomie morza i maleje wraz ze wzrostem wysokości. Na poziomie morza wynosi średnio 1,033 kg × cm^-2, co odpowiada ciężarowi słupa rtęci o przekroju 1 cm² i wysokości 760 mm w temperaturze 0°C, czyli ok. 1013 hPa.

Cykl hydrologiczny - obieg wody pomiędzy atmosferą, lądem i oceanem, odbywający się na skutek procesów parowania, opadów atmosferycznych, spływu lądowego i podziemnego.

Cyklon (niż baryczny) - rozległy wir atmosferyczny o zbieżnym kierunku ruchu powietrza od otaczającego cyklon obszaru podwyższonego ciśnienia ku centrum układu, w którym ciśnienie jest najniższe. Ruch wirowy powietrza w kierunku centrum odbywa się na półkuli północnej w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara, a na półkuli południowej zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Na mapach ten układ baryczny wyznacza zespół izobar ułożonych mniej lub bardziej koncentrycznie, których wartości maleją w kierunku centrum cyklonu. W cyklonie dominuje wznoszenie powietrza ku górze, a dołem jego napływ z obszarów, na których panuje wyższe ciśnienie. Znaczną część cyklonu cechuje pogoda z dużym zachmurzeniem i opadami atmosferycznymi. Cyklony wraz z towarzyszącymi im frontami atmosferycznymi powstają w wyniku zaburzeń falowych (zafalowań) na frontach stacjonarnych (głównych).

Cyrkulacja antycyklonalna - ruch powietrza w wyżu. Ruch odśrodkowy wokół centrum układu barycznego. Na półkuli północnej jest zgodny z ruchem wskazówek zegara, na półkuli południowej - przeciwny.

Cyrkulacja bryzowa - cechuje ją okres dobowy. Rozwija się w strefie brzegowej zbiorników wodnych na skutek nierównomiernego nagrzania powierzchni wodnych i lądowych podczas słonecznej pogody oraz wychłodzenia w czasie pogodnej nocy, gdy kontrasty termiczne między wspomnianymi środowiskami są największe. W ciągu dnia obserwuje się ruch powietrza znad zbiornika wodnego w kierunku lądu (bryza morska, jeziorna; dzienna), nocą zaś odbywa się w kierunku odwrotnym, z lądu w kierunku zbiornika wodnego (bryza lądowa; nocna).

Cyrkulacja cyklonalna - ruch powietrza w niżu. Ruch dośrodkowy w kierunku centrum układu barycznego. Na półkuli północnej jest zgodny z ruchem wskazówek zegara, na półkuli południowej - przeciwny.

Cyrkulacja górsko-dolinna - lokalna cyrkulacja powietrza rozwijająca się w dolinach górskich wskutek nierównomiernego nagrzewania się dna doliny i stoków, a także dolnych i górnych odcinków doliny. Wiatr dolinny jest wiatrem anabatycznym, wstępującym, który wieje w ciągu dnia wzdłuż stoków w kierunku szczytów górskich. Wiatr górski jest wiatrem katabatycznym, zstępującym, wiejącym nocą wzdłuż zboczy z gór w kierunku wylotu doliny.

D

Deszcz - opad kropel wody o średnicy większej od 0,5 mm lub mniejszych, jeśli padają rzadko

Deszczomierz - przyrząd służący do pomiaru ilości wody pochodzącej z różnego rodzaju opadów atmosferycznych w ciągu określonego czasu, najczęściej doby. W Polsce najczęściej stosuje się deszczomierz Hellmanna, który umieszcza się na wysokości Im nad poziomem gruntu. Odczytów dokonuje się z dokładnością 0,1 mm. Przyrząd w wersji samopisu nosi nazwę pluwiografu.

Dziura ozonowa - ponad pięćdziesięcioprocentowe zmniejszenie się warstwy ozonowej.

E

Efekt szklarniowy - zatrzymywanie i magazynowanie ciepła przez dolne warstwy atmosfery. Efekt szklarniowy powstaje w wyniku absorbowania promieniowania podczerwonego emitowanego z powierzchni Ziemi przez obecną w atmosferze parę wodną i produkty jej kondensacji oraz znajdujący się w powietrzu dwutlenek węgla, metan, ozon.

Egzosfera - zewnętrzna warstwa atmosfery zalegająca ponad termosferą. Jej dolnej granicy jeszcze jednoznacznie nie określono, a górną trudno ustalić, bowiem, jak wykazały badania, jeszcze na wysokości 20 000 km występują atomy wodoru. W egzosferze poszczególne cząsteczki i pojedyncze atomy poruszają się z olbrzymimi prędkościami, dochodzącymi do ok. 11,2 km × s^-1. Obserwuje się ich odrywanie od atmosfery ziemskiej i przechodzenie do przestrzeni międzyplanetarnej.

Ewaporometr - przyrząd do pomiaru parowania wody z wolnej powierzchni. Najbardziej znane to ewaporometr Wilda i ewaporometr Piche'a.

F

Fen - silny, porywisty, ciepły, suchy wiatr wiejący z gór. Powstaje, jeśli na drodze prądu powietrznego znajduje się przeszkoda orograficzna i powietrze jest zasysane na zawietrzną jej stronę. Zmiany fizycznych cech powietrza są spowodowane adiabatycznym nagrzewaniem się przy zstępującym (katabatycznym) ruchu powietrza.

Front atmosferyczny - linia, wzdłuż której powierzchnia frontowa przecina się z powierzchnią Ziemi. Grubość powierzchni frontowej (niekiedy do 2 km) oraz jej nachylenie pod niewielkim kątem względem powierzchni Ziemi (tangens wynosi od 0,01 do 0,001) sprawiają, że wspomniana linia w rzeczywistości jest strefą o szerokości kilkudziesięciu kilometrów.

Front chłodny - powstaje, gdy powietrze chłodne wypiera powietrze cieplejsze. Przy wypieraniu ciepłego powietrza do góry następuje proces kondensacji pary wodnej i rozwój zachmurzenia kłębiasto-deszczowego (Cumulonimbus). Chmury ciągną się wzdłuż frontu, któremu towarzyszą często porywiste wiatry, ulewy i burze. Front chłodny przemieszcza się nieco szybciej niż front ciepły, przeważnie z prędkością 25-50 km/godz.

Front ciepły - powstaje, gdy cieplejsze powietrze nasuwa się na powietrze chłodne. Na skutek adiabatycznego ochłodzenia dochodzi do kondensacji pary wodnej i powstania rozległego systemu chmur. W przedniej jego części, najwyżej, pojawiają się chmury Cirrus, a następnie chmury piętra średniego i niskiego, kolejno: Altostratus i Nimbostratus. Przejściu frontu ciepłego towarzyszą stosunkowo długo trwające opady ciągłe, obejmujące często obszar o szerokości od kilkudziesięciu do kilkuset kilometrów przed frontem.

G

Gołoledź - zwarty osad lodu, zwykle przezroczysty, powstały w wyniku zamarznięcia przechłodzonych kropelek mżawki lub kropel deszczu na powierzchniach o temperaturze ok. 0°C. Tworzy się także przy opadzie nie przechłodzonych kropel na wyziębione podłoże, o temperaturze poniżej 0°C.

Grad - opad bryłek lodu o średnicy ponad 5 mm, częściowo lub całkowicie nieprzezroczystych. Opad gradu ma zawsze charakter przelotny, występuje zwykle podczas burzy.

H

Halo - zjawisko świetlne występujące sporadycznie wokół Słońca lub Księżyca. Powstaje przy przejściu światła słonecznego lub odbitego od Księżyca przez chmurę zawierającą drobne kryształki lodu.

Hektopaskal - jednostka ciśnienia w układzie SI. l hPa = l mb = 0,75 mm Hg. Ciśnieniu 760 mm Hg odpowiada 1013,25 hPa.

Heliograf - przyrząd służący do rejestracji (zapisu) czasu trwania usłonecznienia. Najczęściej jest używany heliograf Campbella-Stokesa. Zasadniczą częścią tego przyrządu jest szklana kula spełniająca funkcję soczewki skupiającej promienie słoneczne na umieszczonym w odległości ogniskowej pasku z cienkiego kartonu. W wyniku pozornego ruchu Słońca następuje wypalenie śladu na pasku. Zapis czasu trwania usłonecznienia otrzymany w postaci wypalonego śladu na pasku nosi nazwę heliogramu.

Heterosfera - warstwa atmosfery ziemskiej leżąca nad homosferą (powyżej mezopauzy), w której średnia masa cząsteczkowa składników powietrza maleje wraz ze wzrostem wysokości.

Higrometr - przyrząd do określania zawartości pary wodnej w powietrzu. Najbardziej znany jest higrometr włosowy. Na metalowej ramce jest rozpięty odtłuszczony włos ludzki (lub ich wiązka), którego jeden koniec jest połączony ze wskazówką poruszającą się wzdłuż skali opisanej w procentach. W zależności od zmian wilgotności powietrza włos zmienia swą długość, a związane z tym ruchy są przenoszone na wskazówkę. Higrometr wyposażony w układ piszący, rejestrujący w sposób ciągły zmiany wilgotności powietrza, nosi nazwę higrografu. Wykres otrzymany za pośrednictwem higrografu nosi nazwę higrogramu.

Homosfera - warstwa atmosfery ziemskiej sięgająca od powierzchni Ziemi do wysokości ok. 80 km. Obejmuje troposferę, stratosferę i mezosferę. W homosferze skład chemiczny i średni ciężar cząsteczkowy powietrza nie ulegają zmianom wraz ze wzrostem wysokości (z wyjątkiem pary wodnej i ozonu).

I

Inwersja adwekcyjna - wzrost temperatury powietrza wraz z wysokością związany z frontem ciepłym. Zjawisko to zachodzi w przypadku, gdy nad zalegające przy powierzchni Ziemi stagnujące lub wolno przemieszczające się powietrze chłodne górą napływa powietrze ciepłe.

Inwersja antycyklonalna - wzrost temperatury powietrza wraz z wysokością w wyżu barycznym. Z obecnością wyżu jest związane zjawisko przyziemnej inwersji radiacyjnej i zjawisko inwersji osiadania.

Inwersja opadowa - zmniejszanie się ilości opadów atmosferycznych od pewnej wysokości związane z malejącą zawartością pary wodnej i niską temperaturą powietrza na dużych wysokościach. Latem w Tatrach zjawisko to występuje w strefie położonej na wysokości od 1800-2000 m n.p.m. W zimie jest ona położona nieco niżej.

Inwersja osiadania - wzrost temperatury powietrza wraz z wysokością w rozbudowanych wyżach podzwrotnikowych (inwersja pasatowa) i silnie rozwiniętych, zimowych wyżach barycznych na kontynentach. Wzrost temperatury następuje w wyniku sprężania i ogrzania adiabatycznego powietrza opadającego z wyższych warstw atmosfery.

Inwersja radiacyjna - występujący w przygruntowej warstwie powietrza wzrost temperatury wraz z wysokością spowodowany wypromieniowaniem ciepła z podłoża.

Inwersja temperatury - wzrost temperatury powietrza wraz ze wzrostem wysokości. Zamiast spadku temperatury notuje się jej wzrost. Występować może zarówno w przyziemnej warstwie atmosfery, jak również w wyższych warstwach. W przygruntowej warstwie atmosfery najczęściej powstaje w wyniku wypromieniowania ciepła z podłoża w czasie bezwietrznych i pogodnych nocy (inwersja radiacyjna).

Izobary - linie na mapach synoptycznych i klimatologicznych łączące punkty o jednakowym ciśnieniu atmosferycznym (na poziomie morza lub na danej wysokości). Mogą dotyczyć zarówno wartości średnich (np. wieloletnich - na mapach klimatologicznych), jak również ciśnienia powietrza panującego w danym momencie (na mapach synoptycznych - mapach pogody).

Izotermia - niezmienność temperatury powietrza wraz z wysokością. Często jest stanem przejściowym do inwersji temperatury.

Izotermy - linie na mapie łączące punkty o jednakowej temperaturze powietrza.

J

Jonosfera - warstwa atmosfery, której dolna granica zalega na wysokości 50-80 km, a górna na wysokości ok. 400 km. Jonosferę cechuje duża koncentracja jonów, których obecność jest wynikiem działania nadfioletowych promieni Słońca. Przyjmuje się, że w tej warstwie wszystkie drobiny i atomy gazów obdarzone ładunkiem elektrycznym grupują się w warstewkach o przewadze jednego rodzaju jonów (dodatnich lub ujemnych) odznaczających się zdolnością odbijania fal radiowych. Możliwa jest w ten sposób łączność radiowa nawet na bardzo wielkie odległości, poprzez kilkakrotne odbicie fal radiowych wysyłanych przez nadajnik, od warstw jonosfery i od powierzchni Ziemi.

K

Klimat - układ charakterystycznych dla danego obszaru stanów pogody w okresie wieloletnim. Jest on wynikiem współdziałania promieniowania słonecznego, cyrkulacji atmosfery, obiegu wody i czynników geograficznych. Termin "klimat" odnosi się zawsze do długich przedziałów czasu. Przy charakterystyce klimatu wykorzystuje się wyniki pomiarów i obserwacji meteorologicznych za okres wieloletni, kilkudziesięcioletni, a okres 10-letni jest przyjmowany za najkrótszy w badaniach klimatu.

Klimat kontynentalny (lądowy) - odznacza się w miarę oddalania się od wybrzeży rosnącymi amplitudami rocznymi i dobowymi temperatury powietrza. Latem występuje większe zachmurzenie niż zimą. W lecie przeważają chmury kłębiaste, w zimie natomiast warstwowe. Roczne maksimum opadów jest notowane latem. Najmniejsze sumy opadów występują we wnętrzu kontynentu.

Klimat morski (oceaniczny) - główną cechą są małe dobowe i roczne amplitudy temperatury powietrza. Lato jest stosunkowo chłodne, a zima łagodna. Wiosna jest chłodniejsza od jesieni. Zachmurzenie jest duże w ciągu całego roku, a jego roczne minimum jest notowane wiosną. Więcej niż w klimacie kontynentalnym jest opadów atmosferycznych, roczne maksimum przypada na przełom jesieni i zimy.

Klin wysokiego ciśnienia - obszar atmosfery, w którym ciśnienie jest podwyższone, położony pomiędzy dwoma obszarami o ciśnieniu niższym.

Kondensacja pary wodnej (skraplanie) - przemiana wody z fazy gazowej w fazę ciekłą, połączoną z wydzieleniem ciepła skraplania (dla wody wynosi 2,45 kJ × g^-1 w temperaturze 20°C). Jeden z najważniejszych procesów zachodzących w atmosferze. W jego wyniku powstają chmury, opady i mgły. Aby proces kondensacji mógł się rozpocząć, powietrze musi osiągnąć stan nasycenia parą wodną, musi nastąpić spadek temperatury powietrza oraz niezbędna jest obecność w nim jąder kondensacji.

Konwekcja - przenoszenie energii cieplnej wraz z przemieszczającą się w kierunku pionowym masą powietrza. Zachodzi w postaci swobodnej lub wymuszonej. Konwekcja w postaci swobodnej pojawia się na skutek ogrzania podłoża, od którego nagrzewa się przyziemna warstwa powietrza i rozpoczyna wstępowanie do góry (konwekcja termiczna). W postaci wymuszonej zachodzi w atmosferze na skutek przesunięć mas powietrza natrafiających na przeszkody orograficzne (łańcuchy górskie itp.).

Krupy śnieżne - opad białych, nieprzezroczystych cząstek kulistych lub stożkowatych o średnicy od 2 do 5 mm. Są kruche i łatwo ulegają zgnieceniu. Padając na twarde podłoże, odbijają się i rozpryskują.

Kwaśne deszcze - opady atmosferyczne o odczynie kwaśnym (pH poniżej 5,6). Zawierają pochłonięte z atmosfery gazy, m.in.: dwutlenek siarki, tlenki azotu, dwutlenek węgla, siarkowodór. Gazy te zostały wyemitowane do atmosfery głównie w wyniku spalania surowców energetycznych i niektórych procesów technologicznych. Kwaśne opady atmosferyczne są jedną z głównych przyczyn degradacji środowiska przyrodniczego. Powodują m.in. zakwaszanie gleb, korozję konstrukcji metalowych i budowli.

M

Masa powietrza - duża objętość powietrza, której poziome rozmiary dochodzą często do kilku tysięcy, a pionowe do kilku kilometrów, odznaczająca się względnie dużą jednorodnością w zakresie cech fizycznych. Przyjmując kryterium termiczne, wyróżnia się masy powietrza ciepłego i masy powietrza zimnego (chłodnego). Z punktu widzenia położenia geograficznego, wyodrębnia się masy powietrza arktycznego (antarktycznego), polarnego, zwrotnikowego i równikowego, które rozdzielają tzw. fronty główne (fronty klimatologiczne).

Meteorologia - nauka o powłoce gazowej otaczającej kulę ziemską. Zajmuje się badaniem zjawisk i procesów fizycznych zachodzących w atmosferze ziemskiej. Należy do grona nauk geofizycznych. Dzieli się na wiele dyscyplin. Ważniejsze z nich to: meteorologia dynamiczna, synoptyczna, aerologia, aktynometria itd.

Mezosfera - warstwa atmosfery zalegająca ponad stratosferą o miąższości ok. 30-35 km. Sięga do wysokości 80-85 km. Cechuje ją spadek temperatury wraz ze wzrostem wysokości. Na jej górnej granicy temperatura wynosi ok. - 90°C. Ponad mezosferą występuje mezopauza - warstwa przejściowa na wysokości 86-90 km, oddzielająca mezosferę od jonosfery.

Mgła - zawiesina mikroskopijnych kropelek wody w powietrzu, zmniejszająca widzialność poziomą do poniżej 1000 m. W zależności od warunków powstawania, wyróżnia się mgły: radiacyjne, adwekcyjne, zboczowe (orograficzne), frontowe.

Mgła adwekcyjna - powstaje w sytuacji, gdy ciepłe i wilgotne powietrze napływa nad wychłodzony ląd lub morze. Dzieje się tak, gdy powietrze znad ciepłego morza nasuwa się nad wychłodzony ląd lub znad ciepłego lądu masy powietrza przemieszczają się nad chłodne morze, a także w sytuacji, gdy morskie powietrze z niskich szerokości geograficznych przesuwa się w wyższe.

Mgła radiacyjna - powstaje przy silnym ochłodzeniu powierzchni gruntu lub pokrywy śnieżnej podczas nocnego wypromieniowania ciepła w czasie bezchmurnej i bezwietrznej nocy lub we wczesnych godzinach rannych. Najczęściej ten rodzaj mgły obserwuje się jesienią i zimą w pobliżu bagien, w zagłębieniach terenowych, na leśnych polanach.

Mżawka - gęsty, dość jednorodny opad atmosferyczny składający się wyłącznie z bardzo drobnych kropel o średnicy mniejszej niż 0,5 mm.

N

Nasłonecznienie (insolacja) - energia promieniowania bezpośredniego i rozproszonego docierająca do dowolnie zorientowanej powierzchni. Zależy od wysokości Słońca, zachmurzenia, przezroczystości atmosfery oraz ekspozycji powierzchni. Jest główną przyczyną nagrzewania się powierzchni Ziemi i procesów oraz zjawisk z tego wynikających. Do pomiaru nasłonecznienia służą aktynometry i pyrheliometry.

O

Ogólna cyrkulacja atmosfery - układ wielkoskalowych prądów powietrznych w skali całej kuli ziemskiej, związany z różną ilością dopływającej energii słonecznej w poszczególnych szerokościach geograficznych i z ruchem obrotowym Ziemi.

Okluzja - połączenie się dwóch frontów atmosferycznych (ciepłego i doganiającego go chłodnego) i powstanie frontu zokludowanego. Okluzja występuje w miejscu styku trzech mas powietrza - masy powietrza ciepłego oderwanego od podłoża oraz dwóch mas powietrza chłodniejszych różniących się między sobą m.in. temperaturą.

Opad atmosferyczny - produkty kondensacji pary wodnej spadające z chmur na powierzchnię Ziemi. Wyróżnia się kilka rodzajów opadu - deszcz, mżawka, śnieg, krupy śnieżne, grad i in. Ze względu na czas trwania, opady dzielą się na ciągłe i przelotne. Opad ciągły jest jednostajny, długotrwały (niekiedy trwający do kilkudziesięciu godzin), o umiarkowanym natężeniu, obejmuje swym zasięgiem rozległy obszar. Opad przelotny trwa do kilkudziesięciu minut, ma zmienne natężenie, występuje na stosunkowo małym obszarze.

Osady atmosferyczne - produkty kondensacji pary wodnej lub krzepnięcia opadów atmosferycznych w postaci deszczu na wychłodzonej powierzchni Ziemi i znajdujących się na niej przedmiotach. Najczęściej występującymi osadami są szron, rosa, sadź (szadź) oraz gołoledź.

Ozon - odmiana tlenu o cząsteczce składającej się z trzech atomów tlenu. W atmosferze ziemskiej występuje w stężeniu wyrażanym miarą ppm. 90% ozonu znajduje się w stratosferze, a 10% w troposferze. Ozon stratosferyczny chroni powierzchnię Ziemi przed szkodliwym promieniowaniem nadfioletowym. W stratosferze ozon jest rozkładany przez przenikające do tej warstwy związki chloru i bromu (dziura ozonowa). Ozon występujący przy powierzchni Ziemi niekorzystnie oddziałuje na organizmy żywe. Na organizm człowieka działa drażniąco, atakuje system oddechowy, u roślin utrudnia proces fotosyntezy. W troposferze wzrost ilości ozonu jest wynikiem reakcji tlenków z organicznymi związkami węgla pod wpływem promieniowania słonecznego.

P

Parność - w bioklimatologii oznacza stan powietrza, w którym ciśnienie pary wodnej wynosi ³ 18,8 hPa.

Parowanie wody - proces przechodzenia wody ze stanu ciekłego w lotny, zachodzący gdy powietrze nie jest nasycone parą wodną. Odbywa się to kosztem energii kinetycznej cząsteczek. Na skutek dyfuzji przenikają do otoczenia te cząsteczki, których prędkość jest większa od średniej prędkości ruchu cieplnego. Liczba przenikających cząsteczek wzrasta wraz ze wzrostem temperatury. Intensywność parowania zależy od temperatury zarówno otoczenia, jak i parującej wody, od wilgotności powietrza i prędkości jego ruchu oraz od ciśnienia atmosferycznego. Wzrost temperatury i prędkości wiatru wzmaga parowanie, natomiast wilgotne otoczenie i wysokie ciśnienie osłabiają proces parowania.

Pasaty - stałe prądy powietrza (wiatry) występujące w strefie między zwrotnikowej, wiejące od zwrotnikowych pasów wysokiego ciśnienia ku równikowej strefie niskiego ciśnienia, ze znacznym odchyleniem (szczególnie nad oceanami) w kierunku zachodnim na skutek działania siły Coriolisa. Występują w dolnej części troposfery (do wysokości ok. 4 km). Wieją ze średnią prędkością 5-6 m × s^-1. Zasięgi tych wiatrów zmieniają się wraz z porami roku.

Piętra klimatyczne - zaznaczają się na obszarach górskich. Są to, leżące jedna nad drugą, strefy klimatyczne uwarunkowane spadkiem wraz z wysokością temperatury powietrza, wzrostem ilości opadów oraz zmniejszeniem zawartości pary wodnej w atmosferze. Do pięter klimatycznych nawiązują piętra roślinne.

Powierzchnia frontowa - strefa przejściowa pomiędzy masami powietrza o różnych cechach fizycznych (powierzchnia styku). Jest warstwą o grubości ok. 1-2 km, nachyloną względem powierzchni Ziemi pod niewielkim kątem.

Powietrze - fizyczna mieszanina gazów tworząca atmosferę ziemską. W dolnej warstwie atmosfery zawiera liczne stałe i ciekłe cząsteczki tzw. aerozole, których głównym źródłem jest powierzchnia Ziemi. Procentowa zawartość składników suchego powietrza do wysokości 100-120 km prawie nie ulega zmianie wraz ze wzrostem wysokości. Do wysokości 200 km dominującym gazem w powietrzu jest azot. Wyżej przeważa tlen, głównie w stanie atomowym. Powyżej 1000 km dominuje hel, a w najbardziej zewnętrznej warstwie atmosfery występuje wodór.

Prężność pary wodnej (e) - ciśnienie pary wodnej zawartej w powietrzu. Określa się ją w hPa lub mb. Parę wodną znajdującą się w danej objętości powietrza, w określonej temperaturze, w ilości granicznej (maksymalnej) nazywamy parą nasyconą, a ciśnienie przez nią wywierane, prężnością maksymalną pary wodnej (E).

Promieniowanie - zjawisko wysyłania fal elektromagnetycznych. Polega ono na przekazywaniu energii od jednego ciała do drugiego bez udziału ośrodka materialnego wypełniającego przestrzeń między tymi ciałami. Oprócz promieniowania elektromagnetycznego istnieje promieniowanie korpuskularne. Stanowią je strumienie cząstek elementarnych.

Promieniowanie cieplne (temperaturowe, termiczne) - promieniowanie elektromagnetyczne ciała związane ze wzbudzeniem atomów lub cząsteczek wywołanym przez ich ruch cieplny. Emitowane jest przez każde ciało o temperaturze wyższej od bezwzględnego zera. Natężenie i barwa światła widzialnego wchodzącego w skład promieniowania cieplnego zależą od właściwości ciała i jego temperatury. Promieniowanie cieplne ciała zaczyna być widoczne, gdy jego temperatura przekracza ok. 500°C.

Promieniowanie długofalowe - przez Ziemię i atmosferę jest emitowane w paśmie fal o długości 4-100 m m.

Promieniowanie efektywne - różnica między promieniowaniem powierzchni Ziemi i promieniowaniem zwrotnym atmosfery. Oznacza ono tę część energii, którą Ziemia traci na skutek wypromieniowania.

Promieniowanie krótkofalowe - promieniowanie elektromagnetyczne emitowane przez Słońce w paśmie fal o długości mniejszej niż 4 um.

Promieniowanie nadfioletowe (ultrafioletowe) - promieniowanie elektromagnetyczne krótsze od światła (promieniowania widzialnego), a dłuższe od promieni Roentgena, w granicach od l - 400 mm.

Promieniowanie widzialne (światło) - promieniowanie elektromagnetyczne o fali długości 380 - 760 nm wykrywane przez oko ludzkie.

Promieniowanie podczerwone - promieniowanie elektromagnetyczne o długości fal 0,8-1000 mm. Od strony fal krótszych graniczy z promieniowaniem widzialnym (światłem), a od strony fal dłuższych z promieniowaniem mikrofalowym.

Promieniowanie powierzchni Ziemi - promieniowanie cieplne (w zakresie podczerwieni o długości fali 4 -120 m m), będące wynikiem nagrzania powierzchni Ziemi. Ponad 80% tego promieniowania jest pochłaniane przez atmosferę (przez zawartą w niej parę wodną i dwutlenek węgla) i zużyte na jej ogrzanie.

Promieniowanie słoneczne - jest pierwotnym źródłem energii dla Ziemi i jej atmosfery. Maksimum emitowanej energii przypada na fale o długości ok. 0.5 m m, a blisko 99% energii na fale o długości 0,25 - 5,0 m m. Prawie całe promieniowanie słoneczne jest promieniowaniem krótkofalowym. Słońce jest także źródłem promieniowania korpuskularnego. Stanowią je strumienie głównie protonów i elektronów rozchodzących się z prędkością 400 - 2000 km × s^-1. Energia tego promieniowania jest ok. 107 razy mniejsza od promieniowania elektromagnetycznego. Nie dochodzi ono do powierzchni Ziemi. Przyczynia się natomiast do jonizacji powietrza w górnych warstwach atmosfery, wywołuje zorze polarne, wpływa na pole magnetyczne Ziemi.

Psychrometr - przyrząd do pomiaru zawartości wilgoci w powietrzu za pomocą suchego i zwilżonego termometru. Psychrometr Augusta jest podstawowym przyrządem do pomiaru wilgotności powietrza używanym na stacjach meteorologicznych w Polsce. Psychrometr aspiracyjny Assmanna służy do pomiaru temperatury i wilgotności powietrza poza klatką meteorologiczną.

R

Rosa - osad kropelek wody tworzący się na powierzchni gruntu i na przedmiotach znajdujących się na powierzchni Ziemi lub w jej pobliżu wskutek kondensacji pary wodnej zawartej w otaczającym powietrzu. Najczęściej jej tworzenie się jest spowodowane nocnym wypromieniowaniem ciepła. Powstaje również wówczas, gdy napływa ciepłe i wilgotne powietrze nad wychłodzone podłoże, którego temperatura jest niższa od temperatury punktu rosy napływającej masy powietrza.

S

Sadź (szadź) - osad lodu na gruncie i przedmiotach znajdujących się na i w pobliżu powierzchni Ziemi, powstający wskutek szybkiego zamarzania przechłodzonych kropelek wody (mgły lub chmury sięgającej powierzchni Ziemi). Osadza się na przedmiotach po strome nawietrznej. Narasta niekiedy do znacznych grubości (kilkunastu centymetrów).

Skala Beauforta - skala sporządzona do określania prędkości wiatru przez angielskiego admirała F. Beauforta ok. 1806 r. Prędkość wiatru ocenia się według widocznych efektów jego oddziaływania na powierzchnię morza lub na przedmioty i obiekty znajdujące się na lądzie. Skala dzieli się na 13 stopni (0 -12).

Skala temperatury Celsjusza (°C) - skala termometryczna, w której zero stopni odpowiada temperaturze topnienia lodu, a 100° temperaturze wrzenia wody. Odstęp między tymi punktami jest podzielony na sto równych części.

Skala temperatury Fahrenheita (°F) - skala, w której punkt zamarzania wody odpowiada 32°, a punkt jej wrzenia 212°. Odstęp między tymi dwoma punktami jest podzielony na -180 równych części.

Skala temperatury Kelwina (K) - skala o podziałce równej podziałce skali Celsjusza, której początek jest przesunięty w stronę temperatury ujemnej (O K = -273,16°C). Zero w skali Kelwina jest najniższą możliwą temperaturą (zero bezwzględne).

Smog - (ang. smoke - dym, fog - mgła) przyjęte powszechnie angielskie określenie specyficznego rodzaju mgły miejskiej, powstałej ze zmieszania się zwykłej mgły z dymem i spalinami. Tworzy się w wielkich aglomeracjach miejskich i przemysłowych przy niesprzyjających warunkach meteorologicznych (częste adwekcje powietrza wilgotnego) lub topograficznych (zagłębienia terenowe).

Stratosfera - warstwa atmosfery zalegająca między troposferą i mezosferą. Sięga do wysokości 50-55 km. Cechuje ją izotermia w dolnej części i wzrost temperatury wraz z wysokością w górnej części. Średnie temperatury na dolnej granicy stratosfery wahają się od -45°C do -75°C, w zależności od szerokości geograficznej i pory roku, a na górnej granicy wynoszą od - 20°C do 20°C.

Sublimacja - bezpośrednie przejście ciała z fazy stałej w gazową. Proces przejścia z fazy gazowej w stałą jest nazywany resublimacją.

Szron - osad lodu o wyglądzie krystalicznym, przybierającym najczęściej kształt łusek, igieł itp., powstający jak rosa, lecz w temperaturze poniżej 0°C.

Szkwał - gwałtowny, krótkotrwały wiatr.

Śnieg - opad kryształków lodu, z których większość ma budowę rozgałęzioną (często w postaci gwiazdek). Mogą one łączyć się w większe skupiska (płatki).

T

Temperatura punktu rosy (T_g) - oznacza temperaturę, do której należy ochłodzić powietrze, przy stałej prężności pary wodnej, aby stała się ona równa prężności pary nasyconej. Oznacza to, że przy tej temperaturze aktualne ciśnienie pary wodnej staje się ciśnieniem maksymalnym (e = E).

Termograf - przyrząd do ciągłej rejestracji temperatury powietrza. Zaopatrzony jest w urządzenie zegarowe poruszające bęben, na którym piórko kreśli przebieg temperatury. Zapis temperatury (wykres) na wyskalowanym pasku papieru nosi nazwę termogramu.

Termometry - przyrządy różnego typu i budowy do pomiaru temperatury gazów. cieczy i ciał stałych. W meteorologii najczęściej używa się termometru stacyjnego do pomiaru aktualnej temperatury powietrza. Do pomiaru temperatury najwyższej i najniższej w okresie pomiędzy obserwacjami służy termometr maksymalny i termometr minimalny.

Termosfera - warstwa atmosfery zalegająca nad mezopauzą. Cechuje ją wysoka i stale rosnąca wraz z wysokością temperatura powietrza. Na wysokości 120 km wynosi ona ok. 100°C, a na wysokości 200-300 km ok. 1500°C. Termosfera sięga aż do wysokości 800 - 900 km.

Tęcza - powstaje w wyniku załamania i odbicia światła słonecznego na kroplach wody. Pojawia się zawsze po opadach deszczu po przeciwnej stronie nieba niż Słońce, gdy ono znajduje się niżej niż 42° nad horyzontem. Dwukrotne wewnętrzne odbicie promieni świetlnych w kroplach wody jest przyczyną powstania, po zewnętrznej stronie tęczy głównej, w odległości 8° od niej, mniej jasnej tęczy wtórnej, o odwróconej kolejności barw (w porównaniu z tęczą główną).

Transformacja mas powietrza - stopniowa zmiana właściwości fizycznych mas powietrza pod wpływem podłoża, wskutek czego przekształca się w inny typ masy powietrza, np. powietrze lądowe wskutek napływu i stagnacji nad obszarem morskim stopniowo traci swoje pierwotne cechy fizyczne i nabiera od podłoża cech powietrza morskiego, i odwrotnie. Może także nastąpić np. transformacja masy powietrza arktycznego w masę powietrza polarnego itd.

Trąba powietrzna - rzadkie zjawisko meteorologiczne powstające u podstawy chmury Cb związane z wirowym ruchem powietrza o dużym natężeniu. Ma postać kolumny lub leja wychodzącego z podstawy chmury. Gdy występuje nad obszarem morskim, nosi nazwę trąby wodnej. Do najgwałtowniejszych należą trąby występujące w Ameryce Północnej, tzw. tornada.

Troposfera - najniższa warstwa atmosfery Ziemi. Cechuje ją spadek temperatury wraź ze wzrostem wysokości (0,65°C/100 m). Zalega od powierzchni Ziemi do wysokości 10-12 km w szerokościach umiarkowanych, 8-10 km w rejonie biegunów i do wysokości 16-18 km nad równikiem. Mieści się w niej ponad 4/5 całej masy atmosfery. Tutaj jest zgromadzona prawie cała para wodna znajdująca się w atmosferze i formują się wszystkie rodzaje chmur i opadów. Występują poziome i pionowe ruchy powietrza. W dolnej części troposfery występuje znaczne zanieczyszczenie powietrza różnymi domieszkami, których źródłem są procesy i zjawiska zachodzące na powierzchni Ziemi. W troposferze formują się masy powietrza, fronty atmosferyczne, cyklony i antycyklony. Troposferę oddziela od warstwy położonej nad nią (stratosfery), stosunkowo cienka, warstwa przejściowa (0,5-2,0 km), zwana tropopauzą.

Turbulencja atmosferyczna - burzliwy przepływ powietrza, podczas którego, na skutek zaistnienia dostatecznych różnic prędkości jego poszczególnych strug, pojawiają się liczne zawirowania komplikujące tory poszczególnych cząstek. Za pośrednictwem nieustannych, chaotycznych ruchów drobnych objętości powietrza, zarówno przy pionowych, jak i poziomych prądach powietrza, są przenoszone znaczne ilości ciepła, szczególnie w przygruntowej warstwie powietrza. Tak zwana turbulencja termiczna powoduje drganie powietrza, które często obserwuje się podczas ciepłej i słonecznej pogody nad asfaltową szosą lub nad polami.

Typ klimatu - jest to klimat właściwy dla danego obszaru (regionu) formujący się pod wpływem powiązanych ze sobą procesów obiegu ciepła i wilgoci oraz cyrkulacji atmosferycznej. O typie klimatu w istotnym stopniu decydują także czynniki geograficzne i niekiedy wpływ wywiera działalność człowieka. Współdziałające ze sobą czynniki klimatotwórcze znajdują odbicie w wielkościach liczbowych poszczególnych elementów pogody, które zazwyczaj stanowię główną podstawę typologii klimatów i regionalizacji klimatycznej.

W

Wiatr - poziomy ruch powietrza względem powierzchni Ziemi. Podstawową siłą wywołującą ten ruch jest siła poziomego gradientu ciśnienia atmosferycznego Oprócz niej, na powietrze znajdujące się w ruchu, działa siła Coriolisa, się tarcia oraz siła odśrodkowa.

Wiatr geostroficzny - prostoliniowy przepływ powietrza o jednostajnej prędkości wiejący wzdłuż izobar prostoliniowych. Na ten wiatr nie oddziałują siły: Coriolisa, odśrodkowa i tarcia.

Wiatr gradientowy - jednostajny przepływ powietrza krzywoliniowy. Wiatr ten wieje wzdłuż krzywoliniowych izobar.

Wiatr miejscowy - wiatr wiejący na ograniczonym obszarze, wywołany przez czynniki miejscowe. Tą nazwą niekiedy określa się także wiatr, który przybiera charakterystyki miejscowe wskutek oddziaływania czynników lokalnych.

Wiatromierz - przyrząd do pomiaru prędkości i kierunku wiatru (zob. anemometr).

Wiatr wstępujący (anabatyczny) - wznoszenie się powietrza po zboczu górskim.Wiatr zstępujący (katabatyczny) - opadanie powietrza po zboczu górskim. Jest to wiatr suchy i ciepły lub suchy i chłodny (np. fen, bora, wiatr lodowcowy).Wilgotność bezwzględna powietrza (d) - gęstość pary wodnej zawartej w powietrzu. Wyrażana jest liczbą gramów pary wodnej w l m³ powietrza (g × m^-3).

Wilgotność powietrza - zawartość pary wodnej w powietrzu. Można ją określić za pomocą kilku wskaźników. Najczęściej stosowane to: prężność pary wodnej (e - aktualna, E - maksymalna), wilgotność względna (/), niedosyt wilgotności (A), wilgotność bezwzględna (d), wilgotność właściwa (q), temperatura punktu rosy (Td).

Wilgotność właściwa powietrza (q) - stosunek masy pary wodnej zawartej w danej objętości powietrza do całej masy powietrza wilgotnego w tej samej objętości. Wyrażana jest w gramach na gram lub w gramach na kilogram (g × g^-1, lub g × kg^-1).

Wilgotność względna powietrza (f) - stosunek prężności pary wodnej znajdującej się aktualnie w powietrzu w danej temperaturze (e) do prężności pary wodnej nasyconej w tej samej temperaturze (E). Wilgotność względną wyraża się w procentach (f = e/E · 100%). O powietrzu, które zawiera maksymalną w danej temperaturze ilość pary wodnej, którego wilgotność względna wynosi 100%, mówi się często "nasycone", a o powietrzu zawierającym mniej pary wodnej niż to jest możliwe w danej temperaturze, mówi się potocznie "nienasycone".

Wir powietrzny - nazwa wiatrów wirowych o niedużej średnicy. Mają liczne nazwy gwarowe, na terenie Polski np.: diabelski młynek, koziołek, ciota, Jurek, krętacz, powicher, srała, świński wicher, wietrznica, kołowrót, kurzawa, paskud, czarcie łajno, świńskie gówno, diabelski młyn, sraldek, czart, głupi Jasiu.

Współczynnik przezroczystości atmosfery - stosunek natężenia promieniowania słonecznego do stałej słonecznej. Informuje on jaka część "stałej słonecznej" dochodzi do powierzchni Ziemi, gdy promienie słoneczne padają na nią pionowo.

Wyspa ciepła - obszar o podwyższonej temperaturze powietrza w stosunku do terenów otaczających, występujący zazwyczaj nad obszarami aglomeracji miejskich i nad aglomeracjami przemysłowymi, gdzie do atmosfery są emitowane duże ilości ciepła z procesów energetycznych i technologicznych, a ponadto przekształcone podłoże pochłania dużą ilość promieniowania krótkofalowego Słońca.

Z

Zachmurzenie - stopień pokrycia nieba przez chmury. Przy określaniu wielkości zachmurzenia stosuje się skalę 11-stopniową, w której O oznacza brak chmur, a 10 oznacza niebo całkowicie pokryte chmurami. W użyciu jest również skala 9-stopniowa (0-8). W celu uzyskania pełnej charakterystyki zachmurzenia, określa się dodatkowo rodzaj chmur i wysokość ich podstawy.

Zatoka niskiego ciśnienia - obszar atmosfery, w którym ciśnienie jest obniżone, położony między dwoma obszarami o ciśnieniu wyższym.

Zorza polarna - zjawisko powstające w wyniku zachodzącej rekombinacji zjonizowanych atomów i cząsteczek gazów atmosferycznych pod wpływem wiatru słonecznego. Najczęściej zorza polarna przybiera barwę żółtozieloną, rzadziej czerwoną lub fioletową. Zazwyczaj formuje się w jednolite pasy świetlne i barwne plamy. Niekiedy zorza polarna ma postać ruchliwych, kołyszących się draperii. Zorze polarne powstają najczęściej na wysokości 80-400 km, rzadziej na wysokości 1000 km i ponad. Występują w rejonach okołobiegunowych, bowiem cząstki wiatru słonecznego, ze względu na swój ładunek elektryczny, poruszają się głównie wzdłuż linii sił ziemskiego pola magnetycznego w kierunku biegunów.