Pasmo górskie Pienin zbudowane jest z jurajskich skał wapiennych wyrzeźbionych przez rwące wody Dunajca.
Rzeka płynąca w tym miejscu wzdłuż granicy polsko-słowackiej tworzy unikatowy w skali europejskiej przełom, na którym flisacy organizują spływ tratwami. Po szczytach, przełęczach, dolinach Pienin prowadzą szlaki turystyczne. Na Dunajcu powstał zbiornik Czorsztyński, na którego brzegach górują zamki w Niedzicy i Czorsztynie. To wszystko sprawia, że przez wielu Pieniny uważane są za najbardziej malownicze i urokliwe góry Polski, a być może nawet za najbardziej romantyczne.
Pieniny – położenie, budowa geologiczna i rzeźba terenu
Pieniny to część łańcucha górskiego Karpat, a dokładniej rzecz ujmując stanowią najwyższą część długiego, a jednocześnie porozdzielanego pasa skałek wapiennych – tzw. Pienińskiego Pasa Skałkowego. Pieniny znajdują się na granicy Polski i Słowacji. Są one zbudowane z odpornych wapieni rogowcowych. Skały, które budują Pieniny powstały na dnie mórz na przestrzeni kilku epoka geologicznych. Dzielą się na trzy pomniejsze pasma górskie, które oddzielają wody bardzo rwącego i meandrującego w tym miejscu Dunajca. Pieniny Spiskie to część Pienin z najwyższym szczytem Żar o wysokości 879 m n.p.m. Pieniny Środkowe, nazywane są inaczej Pieninami Właściwymi lub po prostu Pieninami, a ich najwyższy szczyt to Trzy Korony o wysokości 982 m n.p.m. Z kolei Małe Pieniny z są pasmem z najwyższym szczytem całych Pienin Wysoką inaczej nazywaną Wysokimi Skałkami o wysokości 1050 m n.p.m.
Najbardziej znanym, choć nie najwyższym szczytem Pienin są Trzy Korony. Wznoszą się ok. 500 m ponad otaczającym je terenem, dominują nad lustrem wody Dunajca. Góra ta składa się z pięciu pomniejszych szczytowych turni, najwyższa to Okrąglica, kolejne to: Płaska Skała, Nad Ogródki, Pańska Skała i Niżnia Okrąglica. Na najwyższej turni znajduje się platforma widokowa. Rozpościera się stąd niesamowita panorama na szczyty i doliny Pienin w Polsce i na Słowacji, wijący się Przełom Dunajca, zabudowania Szczawnicy, Krościenka nad Dunajcem, Sromowców Wyżnych i Niżnych, Czerwonego Klasztoru po słowackiej stronie. Zobaczyć stąd można również pasma górskie Beskidów, Gorców oraz Tatr.
Przełom Dunajca w Pieninach – unikat na skalę europejską
Dunajec stanowi główną oś wodną tego pasma górskiego, wielokrotnie go przekraczając i tworząc przełomy. Najsłynniejszym z nich, unikatowym na skalę europejską, jest przełom pomiędzy Sromowcami Niżnymi, gdzie znajduje się początkowa stacja spływu, a Krościenkiem nad Dunajcem i Szczawnicą, gdzie spływ się kończy. Cały ten przełom ciągnie się na długości ok. 15 km. Rzeka, pokonując wapienne masywy górskie, tworzy wiele zakoli, a strome ściany skalne osiągają przewyższenia ok. 300 m.
Flisacy prowadzący stabilne tratwy opowiadają o Pieninach, Dunajcu, usłyszeć można historię oraz legendy. Jedna z legend głosi, że kto podczas spływu napije się wody z Dunajca, żyć będzie sto lat. Inna mówi, że na jednej ze skał swe kopyta odcisnął koń, na którym przez rzekę przeskakiwał Janosik. Początki spływu sięgają XVI wieku, kiedy rozpoczęto spławianie tędy drewna z Tatr, Pienin, Gorców, Beskidów, Dunajcem i dalej Wisłą do Gdańska. Około 1840 roku spływ stał się atrakcją turystyczną. Przełom można również zwiedzać pieszo oraz rowerem. Umożliwia to Droga Pienińska prowadząca ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru, która prowadzi wzdłuż prawego brzegu rzeki, prawie w całości po słowackiej stronie.
Geneza nazwy Pieniny i podłoże kulturowe
Nazwa „Pieniny” pochodzi prawdopodobnie od słowa „Pion” lub „Piana”, a jej geneza nie została jednoznacznie ustalona. Na nazewnictwo w Pieninach bardzo duży wpływ ma położenie na pograniczu różnych kultur. Nie wyklucza się pochodzenia nazwy Pieniny od Celtów, którzy zamieszkiwali te tereny około V wieku p.n.e. Okolice te były kolonizowane przez Niemców spiskich oraz Łemków. Niemieckiego pochodzenia są m.in. nazwy: Hombark, Rabsztyn, natomiast łemkowskiego: Cyrhle, Homole. Z kolei nazwy polan bardzo często pochodzą od sposobu powstania, np. Limierczyki, Wyrobek. Całkowicie natomiast brakuje tu nazw pochodzenia węgierskiego, pomimo tego, iż przez długi czas tereny te należały do Węgier. Współcześnie tereny Pienin zamieszkują Górale Pienińscy po stronie Polskiej oraz Górale Spiscy – na Spiszu, leżącym zarówno na Słowacji, jak i a Polsce.
Pieniny – główne atrakcje turystyczne
Pieniny, a zwłaszcza środkowa część tego pasma, są jednym z najatrakcyjniejszych obszarów turystycznych w Polsce. O ich dużej popularności decydują walory przyrodnicze, ale również kulturowe. Dużą rolę odgrywa w tym kontekście również dobra dostępność komunikacyjna, baza noclegowa oraz cała infrastruktura turystyczna. Ponadto występują tu kwaśne nasycone dwutlenkiem węgla wody mineralne, zwane szczawami. Ważną atrakcją jest wspomniany spływ tratwami Przełomem Dunajca. Na terenie Pienin działają trzy schroniska turystyczne: schronisko PTTK „Orlica”, schronisko pod Durbaszką i schronisko PTTK „Trzy Korony”. Przez Pieniny prowadzi 9 pieszych szlaków turystycznych o różnych stopniach trudności.
Na wysokości Niedzicy na Dunajcu wybudowano zaporę wodną, która tworzy Zalew Czorsztyński. Funkcjonują tu plaże, można wypożyczyć łódkę lub rower wodny i oddać się wypoczynkowi na wodach tego akwenu. Po zbiorniku kursują także statki wycieczkowe, które przewożą turystów pomiędzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie. Zamek w Czorsztynie to obecnie ruiny gotyckiego czternastowiecznego zamku, położone na wzgórzu nad lewym brzegiem Jeziora Czorsztyńskiego. Na przeciwnym, prawy, brzegu, przy samej tamie, na stromej skarpie położony jest gotycko-renesansowy zamek w Niedzicy. Ciekawymi zabytkami są tu również drewniane kościoły w Grywałdzie, Dębnie Podhalańskim, a także kościoły w Krempachach i Frydmanie.
Ważnym uzdrowiskiem z licznymi zabytkami jest Szczawnica słynąca z kwaśnych, nasyconych dwutlenkiem węgla wód mineralnych,, zwanych szczawami. Walory przyrodnicze Pienin chroni Pieniński Park Narodowy, ponadto znajdują się tu rezerwaty przyrody: Biała Woda, Przełom Białki pod Krempachami, Wąwóz Homole, Wysokie Skałki oraz Zaskalskie-Bodnarówka. Bardzo ciekawą atrakcją przyrodniczą jest jeden z tych rezerwatów: Przełom Białki pod Krempachami, gdzie można się poczuć jak w amazońskiej dziczy.
Marek Lonta
