loading...
Turystyka Górska
Sporty Górskie
loading...
Strefa Outdoor
Kultura
loading...
Kultura

Turystyka

Sport

Sprzęt

Konkursy

Geologia Tatr - Słownik

Alpejska orogeneza, potężne ruchy górotwórcze, zapoczątkowane w górnej kredzie, o największym nasileniu w trzeciorzędzie, trwające na niektórych obszarach (np. obszary okołopacyficzne) do dziś. Według innych poglądów do orogenezy alpejskiej zalicza się także ruchy górotwórcze, które odbywały się na przełomie triasu i jury oraz jury i kredy (kimeryjskie fazy orogeniczne). W wyniku orogenezy alpejskiej zostały sfałdowane i wypiętrzone masy skalne nagromadzone na pograniczach płyt litosferycznych, tworząc łańcuchy górskie zwane Alpidami.

Amfibole - grupa minerałów, glinokrzemianów i krzemianów żelaza, magnezu wapnia i sodu, występują w postaci kryształów o pokroju słupkowym, barwy ciemnozielonej do prawie czarnej

Amfibolit - ciemnozielone, prawie czarne skały, których głównym składnikiem jest minerał amfibol o kryształach mających kształt słupków. Czasem w amfibonitach widoczne są okrągłe wiśniowe kryształy granatów

Amonity - organizmy żyjące w erze mezozoicznej, które tworza skamieniałości w skałach osadowych

Antymonit - minerał, o symetrii rombowej, tworzy skupienia kryształów słupkowych lub igiełkowych barw ołowianoszarej lub nacieki zabarwione granatowo.

Aragonit - jest bezbarwny, białawy lub żółtawy. Najczęściej powstaje wskutek prosesów hydrotermalnych. Krystalizuje z wód gorących źródeł lub tworzy nacieki na jaskiniach. W normalnych warunkach nietrwały, z biegiem czasu przechodzi w kalcyt. Jest pospolitym składnikiem skorup i szkieletów organizmów współczesnych oraz głównym składnikiem pereł.

Artezyjskie wody, wody gruntowe, znajdujące się między dwiema warstwami skał wodoszczelnych, podlegające działaniu ciśnienia hydrostatycznego. Przebicie warstwy nieprzepuszczalnej prowadzi do wypełnienia studni aż do osiągnięcia poziomu zwanego piezometrycznym. Występowanie wód artezyjskich związane jest z uskokami oraz z systemem szczelin skalnych.

Brańce - spłaszczenia podłoża wygładzone przez lodowce

Barki lodowcowe - wygładzone powierzchnie  o niewielkim nachyleniu  w stronę doliny znajdujące się ponad stromymi ścianami żłobu

Baryt - minerał o symetri rombowej, tworzy kryształy tabliczkowe z doskonała łupliwością w dwóch prostopadłych do siebie kierunkach. Barwa najczęściej biała; duża gęstość nie rozpuszczalny w kwasach.

Belemnity - (Belemnoidea), wymarłe mięczaki, ujmowane jako podrząd kopalnych głowonogów występujących w morzach od karbonu do wczesnego trzeciorzędu. Belemnity miały wydłużone, 3-częściowe muszle; część przednia (tzw. fragmakon) zawierała komorę wypełnioną gazem i pełniła rolę narządu równowagi, część tylna (rostrum), o kształcie wydłużonego grotu strzały, tworzyła wierzchołek stożka muszli, część trzecia stanowiła komorę mieszkalną - proostrakum. Muszle osiągały dł. od kilku cm do ok. 6 m. Dzięki kalcytowej budowie rostra b. zachowały się w stanie kopalnym i są ważnymi skamieniałościami przewodnimi, znajdowanymi także na terenie Polski. Przedstawiciel to np. Megatheutis giganteus, o dł. rostrum ok. 150 cm, pospolicie występujący w okresie jury. Dały początek takim mięczakom jak: kalmary, mątwy, ośmiornice.

Biotyt - jest najbardziej pospolitym minerłem wśród łyszczyków, posiadającym duże znaczenie skałotwórcze. Podobnie jak muskowit występuje głównie w granitach i granodiorytach, znany jest również z ciemnych skał żyłowych. Biotyt powszechnie występuje w niektórych skałach metamorficznych, takich jak łupki łyszczykowe (mikowe) czy gnejsy. W budowie skał osadowych odgrywa znacznie mniejszą rolę niż muskowit, ponieważ charakteryzuje się mniejszą odpornością na wietrzenie chemiczne. Obecność biotytu w glebach zaznacza się jedynie tam, gdzie procesy wietrzenia zachodzą bardzo powoli. Przyjmuje tam postać wydłużonych, blaszkowatych ziarn.

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: biotyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: zawsze ciemna, brunatna z odcienien zielonawym lub czerwonawym lub całkiem czarna.

Rysa: biała.

Twardość: 2,5 - 3,0.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 3,4 g . cm-1.

Brekcja osadowa

Brekcja tektoniczna - spękana w czasie ruchów tektonicznych skała, została zlepiona przez kalcyt, czy dolomit krystalizujący z roztworów wodnych krążących w szczelinach masywu skalnego.

Chalkopiryt, CuFeS2, minerał, siarczek miedzi i żelaza. Krystalizuje w układzie tetragonalnym. Barwa mosiężnożółta. Najczęściej występuje w złożach hydrotermalnych, pneumatolitycznych oraz skałach osadowych (łupki miedzionośne). Główne złoża znajdują się w: Demokratycznej Republice Konga, Chile, Zambii, Rosji i USA; w Polsce spotykany w większych ilościach na obszarze Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego oraz w rejonie Kielc - Miedziana Góra.

Chloryty - są jednoskośnymi, pseudoheksagonalnymi minerałami o właściwościach

fizycznych zbliżonych do łyszczyków. W odróżnieniu od łyszczyków blaszki chlorytów są mało sprężyste i kruche. Różna jest również ich budowa krystaliczna. Typowa jednostka krystaliczna chlorytu składa się z kolejno następujących po sobie warstw talku i brucytu ( Mg/OH/2 ). Magnez przeważa w oktaedrach warstwy talku. Stąd jednostka krystaliczna zawiera dwie warstwy krzemowo-tlenowe i dwie magnezowe, wykazując strukturę 2:2 (czterowarstwową).

Chloryty tworzą szeregi kryształów mieszanych, których ważnymi członami są: penin

(bogaty w krzem), klinochlor (bogaty w magnez i glin), chamosyt (o dużej zawartości żelaza) i ripidolit (zasobny w glin, o średniej zawartości żelaza). Chloryty o małej zawartości żelaza nazywamy ortochlorytami, zaś o wysokiej jego zawartości - leptochlorytami.

Chloryty są często produktem wtórnego przeobrażenia i rozkładu minerałów takich jak

biotyt, hornblenda, augit i innych zawierających magnez. Odgrywają ważną rolę skałotwórczą w łupkach chlorytowych, zieleńcach. W glebach chloryty występują w postaci pojedynczych, blaszkowatych ziarn lub drobnych agregatów.

Cios - patrz spękania ciosowe

Cyrki lodowcowe - zobacz pod kar

Czapka tektoniczna - odosobniony, ocalały od erozji fragment płaszczowiny, leżący na skałach jej podłoża; cz.t. występuje na obszarach o tektonice alpejskiej.

Czwartorzęd - w geologii - okres ery kenozoicznej dzielący się na dwie epoki: starszą - plejstocen i młodszą - holocen. Najmłodszy w dziejach Ziemi, rozpoczął się przed ok. 1,8 mln lat.

Jego wydzielenie opiera się na przesłankach klimatycznych (występowanie wielkich zlodowaceń). W początku czwartorzędu ze świata zwierzęcego wyodrębnił się człowiek rozumny (Homo sapiens). W tym okresie ukształtowała się współczesna rzeźba lądów i zarysy mórz.

Deflacja - wywiewanie cząsteczek skalnych

Dewon - w geologii okres ery paleozoicznej (paleozoik). Początek 395 mln lat temu, czas trwania 50 mln lat. W obrębie dewonu rozróżnia się epoki: dolną, środkową i górną. W okresie trwania dewonu miały miejsce dwie wielkie orogenezy: kaledońska (dewon dolny) i początkowe fazy hercyńskiej (dewon górny). W dewonie środkowym duże obszary lądowe zalało morze. Do typowych skał dewońskich zalicza się: czerwone piaskowce i zlepieńce, łupki ilaste, dolomity, wapienie. Na obszarach lądowych pojawiły się psylofity (pierwotne rośliny naczyniowe) i pierwsze paprocie. W morzach żyły liliowce i koralowce, bardzo rozpowszechniły się amonity i trylobity, pojawiły się pierwsze ryby chrzęstnoszkieletowe i kostnołuskie oraz ryby pancerne i dwudyszne.

Diageneza (cementacja) - Mianem diagenezy określa się zespół procesów fizycznych i chemicznych zachodzących w niewysokiej temperaturze, które prowadzą do konsolidacji pierwotnie luźnego materiału osadowego. Świeżo zdeponowany osad jest zazwyczaj luźny i przepojony wodą. Z czasem, przy sprzyjających warunkach, osady ulegają stwardnieniu i przemianie w skałę spoistą. Procesy diagenezy (cementacji) związane są ze strącaniem się substancji mineralnych stopniowo wypełniających przestrzenie międzyziarnowe. Substancje te tworzą tzw. spoiwo czyli inaczej lepiszcze. W procesach diagenetycznych ogromną rolę odgrywa również ciśnienie wywierane przez nadległe warstwy osadów, prowadzące do zagęszczania się cząstek i ziarn mineralnych (tzw. kompakcja). Zwykle procesy te związane są ze zmniejszaniem się stanu uwilgotnienia osadów, co powoduje twardnienie zawartych w nich cząstek koloidalnych.

Wszystkie późniejsze procesy fizyczne i chemiczne zachodzące w skałach już

skonsolidowanych określane są mianem epigenezy.

Dolina krasowa

Dolina lodowcowa

Dolina Wciosowa

Dolina zawieszona - dolina boczna opadająca w kierunku doliny głównej wysokim, często skalistym progiem. Powstanie doliny zawieszonej wiąże się z większą siłą erozyjną doliny głównej w stosunku do doliny bocznej. Najczęściej doliny zawieszone tworzą się na skutek podcinania przez lodowiec doliny głównej wylotu doliny bocznej (przy czym ta ostatnia wcale nie musi być zlodowacona). Doliny zawieszone występują powszechnie w Tatrach (np. Dolina Buczynowa nad Doliną Roztoki)

Dolomit

Dolomit - (CaCO3MgCO3), pospolity minerał wapnia i magnezu, którego głównym składnikiem jest dolomit, domieszkowo występują bituminy, kalcyt, minerały ilaste. Struktura ziarnista, zbita. Stosunkowo dobrze rozpowszechniony. Powstaje w wyniku dolomityzacji, tj. procesu przekształcania się skał wapiennych w dolomity. Proces dolomityzacji zachodzi pod wpływem działania wód bogatych w węglan magnezu. Krystalizuje w układzie trygonalnym. Kolor bezbarwny, biały lub szarawy. Dolomit ma liczne zastosowania w przemyśle, m.in. jako jeden z surowców do produkcji zapraw ceramicznych i wyrobu szkła, dodatek schładzający podczas wypalania materiałów ceramicznych, kamień drogowy i budowlany oraz topnik w procesach stalowniczych.

Dolomit komórkowy

Draperie naciekowe, rodzaj nacieków w kształcie firanek, zasłon itp., o niekiedy bardzo oryginalnych kształtach, powstających w bezpośredniej bliskości ścian jaskini krasowej. Draperie naciekowe często zwieszają się ze stropu jaskini lub powstają w miejscu przewieszania się ściany jaskini.

Eocen

Epidoty - zasadowy krzemian wapnia, glinu i żelaza, minerał barwy zielonej, żółtej, szarej lub czarnej, składnik skał metamorficznych . Jako minerał odporny na wietrzenie może występować w glebach, najczęściej w postaci pojedynczych, nieregularnych ziarn. Często występuje w lustrach tektonicznych.

Epoka lodowcowa - patrz na plejstocen

Epoka polodowcowa - patrz na holocen

Era kenozoiczna, kenozoik - najmłodsza era w dziejach Ziemi. Rozpoczęła się przed 65 mln lat i trwa do dziś. Dzieli się na dwa okresy: trzeciorzęd i czwartorzęd. W kenozoiku ukształtował się obecny wygląd powierzchni Ziemi. Znaczne rozszerzenie się Oceanu Atlantyckiego i jego połączenie z Oceanem Arktycznym, a także zamknięcie Oceanu Tetydy i oddzielenie się Australii od Antarktydy uformowało dzisiejszy rozkład kontynentów i mórz. Trzeciorzędowe apogeum ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej wydźwignęło wiele systemów górskich (Alpy, Andy, Karpaty, Himalaje i in.). Czwartorzędowe zlodowacenia przemodelowały duże obszary lądowe na półkuli północnej. Utworzyły się pokrywy lodowe na terenach okołobiegunowych.

Wykształciła się współczesna flora i fauna - nastąpił rozkwit roślin okrytonasiennych, obszary lądowe zdominowały ssaki i ptaki. W toku ewolucji wykształciła się linia naczelnych, z której wywodzi się człowiek.

Era mezozoiczna, mezozoik, czwarta era w dziejach Ziemi. Rozpoczęła się 230 mln lat temu, a zakończyła 65 mln lat temu. Dzieli się na trzy okresy: trias, jurę i kredę. W mezozoiku następowały dalsze zmiany rozkładu kontynentów i oceanów. Rozpadowi uległ kontynent Pangei, czemu towarzyszyło otwieranie się Oceanów Indyjskiego i Atlantyckiego. Na przełomie triasu i jury, w jurze oraz górnej kredzie wystąpiły fałdowania związane z ruchami górotwórczymi faz kimeryjskiej i laramijskiej (zobacz tabele stratygraficzne), które wypiętrzyły niektóre systemy górskie w Azji i Ameryce Północnej (m.in. Góry Wierchojańskie, Kordyliery). W jurze i kredzie miały miejsce jedne z największych w dziejach Ziemi transgresje (zalewy) morskie. Skały powstałe w mezozoiku to przede wszystkim wapienie, margle i dolomity pochodzenia morskiego. Nastąpiła ekspansja roślin zalążkowych, które zdominowały obszary lądowe. Początkowo przeważały rośliny nagozalążkowe (benetyty, miłorzębowe, sagowce, szpilkowe), których znaczenie w kredzie zmalało na korzyść roślin okrytozalążkowych. Świat zwierzęcy zdominowany był przez gady, które opanowały wszystkie środowiska. Pojawiły się pierwsze ptaki (jura) oraz ssaki (trias). Z końcem ery wiele grup zwierząt wymarło, m.in. morskie amonity i belemnity, a także większość gadów.

Era paleozoiczna, paleozoik, trzecia era w dziejach Ziemi. Rozpoczęła się ok. 570 mln lat temu, a zakończyła ok. 230 mln lat temu. Dzieli się na sześć okresów: kambr, ordowik, sylur, dewon, karbon i perm.

W paleozoiku następowały wielkie zmiany w zasięgach lądów i oceanów. Z początkiem ery wielki superkontynent Pangea (I) rozpadł się na liczne bloki (największy Gondwana), które w końcu permu ponownie połączyły się w jeden superkontynet zwany również Pangeą (II).

Zmianom tym towarzyszyło szereg faz górotwórczych, związanych z orogenezami kaledońską i hercyńską, które wypiętrzyły wiele systemów górskich (m.in. Appalachy, Ałtaj, Sajany, Ural, Góry Przylądkowe, Masyw Centralny, Góry Skandynawskie i Sudety) oraz spowodowały silną działalność wulkaniczną. Kilkakrotnie miały miejsce lokalne transgresje i regresje morskie.

Zaznaczyły się również znaczne zmiany klimatyczne, na półkuli południowej (Gondwana) duże obszary zostały zlodowacone. Skały paleozoiczne to przede wszystkim okruchowe utwory lądowe i płytkomorskie (piaskowce, zlepieńce, szarogłazy i mułowce), także wapienie organogeniczne, sole oraz węgiel kamienny.

Silnie ewoluował świat roślinny i zwierzęcy. Rozwój organizmów początkowo koncentrował się wyłącznie w zbiornikach morskich, później nastąpiła ekspansja na ląd - roślin w sylurze, natomiast zwierząt (płazów) w dewonie. Występowały prymitywne rośliny lądowe (ryniofity, trymerofity), następnie długo dominowały skrzypy, widłaki i paprocie, pojawiły się również rośliny nagozalążkowe.

W faunie rozwinęły się wszystkie znane obecnie typy zwierząt, żyły także charakterystyczne dla paleozoiku archeocjaty i trylobity. W dewonie powstały płazy, w karbonie gady - wśród nich pierwotne gady ssakokształtne. Z końcem ery wiele grup zwierząt wymarło (m.in. trylobity, korale czteropromienne).

Fałd

Fałdowanie, deformacja mas skalnych, zachowująca ciągłość podlegających procesom fałdowania warstw skalnych. Do powstania fałdów dochodzi w wyniku długotrwałych nacisków w warunkach wysokiego ciśnienia, na znacznych głębokościach skorupy ziemskiej.

Ze względu na kształt wyróżnia się wiele odmian fałdów. W każdym z wyróżnionych typów można wskazać część wypukłą, zwaną antykliną (siodłem) i część wklęsłą, synklinę (łęk). Pofałdowane i wypiętrzone w procesie górotwórczym masy skalne tworzą pasma gór fałdowych.

Fałdowanie alpejskie

Firn - silnie ziarnisty śnieg, powstały pod wpływem ciśnienia gromadzących się wyżej warstw świeżego śniegu oraz wody, pochodzącej z nadtapiania wierzchnich warstw śniegu, która wnika w głąb i tam zamarza. W miarę postępów opisanego procesu firn przekształca się w szary lód, następnie w niebieski lód lodowcowy.

Flisz - seria naprzemianlegle ułożonych warstw zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców. Powstała na dnie mórz wskutek działalności tzw. prądów zawiesinowych, które doprowadziły do charakterystycznego, frakcjonalnego uwarstwienia. Uwarstwienie frakcjonalne fliszu charakteryzuje się nagromadzeniem grubego materiału skalnego w obrębie spągu warstwy i stopniowe przechodzenie w materiał coraz drobniejszy, aż do osadów ilastych w obrębie stropu danej warstwy. Ze skał fliszowych zbudowane są m.in. zewnętrzne pasma Alp i Karpat.

Flisz podhalański

Galena

Geosynklina, pas skorupy ziemskiej słabszy od otaczających go płyt kontynentalnych. W wyniku zapadania się geosynkliny następuje gromadzenie się materiału o dużej miąższości, który fałdując się tworzy pasma gór.

Glaukonit - jest uwodnionym glinokrzemianem sodu, potasu, wapnia, magnezu, żelaza i glinu o bardzo skomplikowanej budowie chemicznej.

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: glaukonit krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: zwykle występuje w mikrokrystalicznych agregatach łuseczkowych.
Barwa: zawsze zielona, z różnymi odcieniami.
Połysk: matowy, tłusty.
Rysa: jasnozielona.
Twardość: 2,0.
Łupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,7 - 2,8 g . cm-1.
WYSTĘPOWANIE
Glaukonit jest minerałem typowyn dla osadów pochodzenia morskiego: piasków,
piaskowców, margli, wapieni piaszczystych i mułowców. W niektórych osadach jego koncentracja jest tak duża, że tworzy on tzw. piaski glaukonitowe, o charakterystycznym zielonym zabarwieniu. Według niektórych podziałów zaliczany jest do minerałów ilastych.

Glony

Głowonogi

Gnejsy

Gnejsy biotytowe

Granaty - stanowią dużą grupę minerałów izostrukturalnych (tzn. wykazujących bardzo podobną budowę, lecz różniących się składem chemicznym), będących krzemianami metali dwuwartościowych (wapnia, magnezu, żelaza, manganu) i trójwartościowych (żelaza, glinu, chromu). Największe znaczenie skałotwórcze mają granaty właściwe.

Granaty występują w skałach metamorficznych, takich jak łupki granatowomikowe, łupki granatowochlorytowe, granulity, eklogity i inne. W skałach magmowych obecne są jako składnik akcesoryczny (np. w granitach, fonolitach).

Granaty wykazują dużą odporność na wietrzenie, dzięki czemu mogą gromadzić się w okruchowych skałach osadowych (granatowe piaski plażowe). Dzięki dużej twardości stosowane są w produkcji materiałów ściernych. Niektóre odmiany używane są w jubilerstwie jako kamienie półszlachetne.

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: wszystkie granaty krystalizują w układzie regularnym.

Pokrój kryształów: kryształy izometryczne, najczęściej w postaci dwunastościanu rombowego.

Barwa: różna w zależności od składu chemicznego - granaty właściwe mają barwę

czerwoną, czasami krwistoczerwoną, częściej wiśniowoczerwoną, nieraz z odcieniem lekko liliowym lub brunatnawym. Inne minerały tej grupy mogą mieć barwy od żółtych, żółtawobrunatnych i zielonobrunatnych, przez szmaragdowozielone, czerwone aż po prawie czarne.

Połysk: szklisty lub tłusty, niekiedy zbliżony do diamentowego.

Rysa: biała.

Twardość: 6,5-7,5.

Łupliwość: niewyraźna.

Gęstość: 3,5-4,4 g . cm-1.

Granica wiecznego śniegu - wysokość, powyżej której utrzymuje się stała pokrywa śnieżna i mogą tworzyć się lodowce. W krajach polarnych granica wiecznego śniegu przebiega na wysokości od ok. 200 do 1000 m n.p.m., na Grenlandii i na Antarktydzie schodzi do poziomu morza. W strefach umiarkowanych (50-60° szerokości geograficznej północnej i południowej) występuje na wysokości od 800 do 3200 m n.p.m., a w strefie zwrotnikowej od 5000 do 6000 m n.p.m. Na równiku wskutek większych opadów granica wiecznego śniegu obniża się do 4500-5000 m n.p.m.

Granit - należą do dużej grupy skał plutonicznych określanych mianem granitoidów. Do grupy tej należą również skały głębinowe z innych klas, m.in. granodioryty i tonality. Granity są skałami głębinowymi przesyconymi krzemionką, w których skład mineralogiczny wchodzą: kwarc, skalenie potasowe, plagioklazy, biotyt (niekiedy również muskowit). Pobocznie występuje tu hornblenda i pirokseny, akcesorycznie zaś mogą pojawiać się turmaliny i granaty. Granity zawierające pirokseny krystalizujące w układzie rombowym (np. hipersten) nazywane są granitami czarnokitowymi.

Barwa skał granitowych może być różna. Najczęściej są one jasnoszare lub szare, czasem różowe, czerwone, a nawet brunatnoczerwone. Odznaczaja się strukturą fanerytową, równoziarnistą, czasem porfirowatą i teksturą masywną, bezładną.

Granitoid

Granity tatrzańskie

Hematyt, żelaziak czerwony, Fe2O3, minerał, tlenek żelaza, jedna z najważniejszych rud żelaza. Grubokrystaliczne odmiany hematytu (błyszcz żelaza) mają barwę żelazistoczarną lub stalowoszarą, z silnym połyskiem metalicznym. Odmiany hematytu zbite, skrytokrystaliczne (żelaziak czerwony) mają barwę matową, ciemnoczerwoną. Największe złoża hematytu znajdują się na Ukrainie (Krzywy Róg), w Rosji (Kurska Anomalia Magnetyczna), USA (okręg Wielkich Jezior), Brazylii i Hiszpanii. Czyste odmiany sproszkowanego hematytu stosowane są do produkcji farby czerwonej, tzw. czerwieni żelazowej.

Hercyńska orogeneza, orogeneza waryscyjska, wielkie ruchy górotwórcze, które odbywały się w końcu ery paleozoicznej, w karbonie i permie. Orogeneza hercyńska składała się z kilku faz, które nie odbywały się na całej kuli ziemskiej jednocześnie.W wyniku orogenezy hercyńskiej powstały łańcuchy górskie Hercynidów. Fałdowaniu się gór towarzyszyły intensywne zjawiska magmowe. Powstały wówczas m.in. granity Karkonoszy, Przedgórza Sudeckiego i towarzyszące im złoża kruszcowe.

Hieroglify

Hieroglify mechaniczne

Hieroglify organiczne

Holocen - podepoka okresu czwartorzędu, ery kenozoicznej. Współczesny okres historii Ziemi od ustąpienia lodowca z dużych obszarów Eurazji i Ameryki Północnej. Początek ok. 10 tys. lat temu.

Iły - skała osadowa zbudowana z drobnych ziaren, minerałów ilastych, łyszczyków i pyłu kwarcowego. W połączeniu z wodą wykazuje dużą plastyczność. Osadza się najczęściej w dnach zbiorników wodnych. Materiałami budującymi ił są zwykle drobne cząstki zwietrzałych lub roztartych skał. Znajduje zastosowanie gospodarcze jako surowiec dla przemysłu ceramicznego. Niektóre iły, bogate w wodorotlenki glinu, wykorzystuje się jako rudy aluminium. Dobrze rozpowszechniony także w Polsce.

Izotopowy wiek skał

Jaskinia - naturalna próżnia skalna powstała w lawie wulkanicznej podczas jej krzepnięcia lub uformowana po utworzeniu się skały wskutek różnorakich procesów geologicznych.

Najczęstszym procesem prowadzącym do powstania jaskini są zjawiska krasowienia skał. Jaskinie w formie szczelin i pęknięć tektonicznych spotyka się stosunkowo rzadko. Najdłuższe i najgłębsze jaskinie Polski położone są w obrębie Tatr. Należą do nich (łączna długość korytarzy w metrach): Wysoka - Za Siedmiu Progami 10 050, Miętusia 9815, Wielka Śnieżna 9660 oraz (głębokość w m) Wielka Śnieżna 776, Śnieżna Studnia 730, Bandzioch Kominiarski 562.

Jeziora polodowcowe - jeziora znajdujące się w obniżeniach terenu powstałych wskutek działalności lodowca. Z uwagi na proces, jaki ukształtował misę jeziorną, wyróżniamy jeziora:

1) zastoiskowe, powstałe wskutek zatamowania przez czoło (jezioro moreny czołowej) lub bok (jezioro moreny bocznej) lodowca odpływu jego wód z topnienia,

2) karowe, zajmujące kar polodowcowy (lodowcowy kocioł),

3) morenowe, powstałe w zagłębieniu między pagórkami morenowymi,

4) moreny środkowej, powstałe u zbiegu dwu bocznych wałów morenowych,

5) rynnowe, zajmujące rynny polodowcowe,

6) oczka polodowcowe,

7) wytopiskowe, powstałe wskutek wytopienia się bryły lodu, tkwiącej w osadach lodowcowych.

Jezioro zastoiskowe

Jęzor lodowcowy

Jura - w geologii środkowy okres ery mezozoicznej, dzielący się na 3 epoki: lias, dogger, malm.

Początek jury datuje się na ok. 195 mln lat temu, czas trwania przyjmuje się na ok. 55 mln lat. W okresie jurajskim miały miejsce ruchy górotwórcze orogenezy kimeryjskiej.

Kalcyt - (CaCO3), występująca powszechnie w przyrodzie najtrwalsza krystaliczna postać węglanu wapnia, o strukturze trygonalnej (sieć romboedryczna). Może być bezbarwny lub w zależności od domieszek dawać odmiany barwne żółte, różowe lub szare. Składnik wielu skał osadowych (wapieni, margli) oraz metamorficznych (marmurów). Wykorzystywany jest głównie w przemyśle ceramicznym i szklarskim.

Kalcyt - szpat islandzki - jest to najważniejszy związek wapnia. Minerał ten powstaje najczęściej ze szkieletów różnych organizmów asymilujących węglan wapniowy, żyjących w morzach i wodach lądowych. Kalcyt jest szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. Jest bezbarwny i przeźroczysty lub zabarwiony; głównie na żółtawo lub brunatnawo. Jest składnikiem wielu skał osadowych (wapienie, margle). Stanowi też główny składnik marmurów (skałą złożoną głownie z tej substancji jest wapniak czyli kamień wapienny). Kryształy szpatu islandzkiego używane są do wytwarzania przyrządów optycznych.

Kaledońska orogeneza, ruchy górotwórcze trwające od końca kambru po dolny dewon, mające swoje największe nasilenie w sylurze. W wyniku fałdowań zostały wypiętrzone liczne pasma górskie - tzw. kaledonidy. Należą do nich m.in.: Góry Kaledońskie, Skandynawskie, Grampian oraz północno-wschodnia część Appalachów, a także Sajany, Ałtaj i Alpy Australijskie.

W Polsce wypiętrzona została część Gór Świętokrzyskich, objęta potem fałdowaniami orogenezy hercyńskiej.

Kar - forma terenu związana z działalnością lodowców górskich, w kształcie wielkiej, półkolistej niszy, otoczonej z trzech stron ścianami lub stokami skalnymi.

Kocioł lodowcowy wyznacza dawny zasięg pola firnowego lodowca i jest efektem przeobrażania istniejącego przed zlodowaceniem zagłębienia terenu (leja źródłowego, krasowego, wysoko położonego odcinka dna doliny) przez gromadzące się w nim masy śniegu, przekształcające się w lód. Wielkość i kształt kotła lodowcowego wiąże się z objętością i siłą erozyjną lodowca (gdy lodowiec był niewielki, ściany kotła lodowcowego są słabo podcięte, a jego dno pochylone lub płaskie, gdy zaś lodowiec był potężny, ściany są pionowe, a dno przegłębione, wypełnione zwykle jeziorem karowym). Kocioł lodowcowy opada zwykle ku niżej położonej części doliny stromym stokiem nazywanym progiem kotła. W Polsce kotły lodowcowe występują w Tatrach (np. Kocioł Czarnego Stawu nad Morskim Okiem) i w Karkonoszach (np. Kotły Wielkiego i Małego Stawu). Kotły lodowcowe występują niekiedy jedne ponad drugimi, tworząc kotły schodowe. Kilka kotłów lodowcowych, połączonych na skutek zdegradowania dzielących je grzbietów, tworzy cyrk lodowcowy (np. cyrk Doliny Stawów Gąsienicowych w Tatrach).

Karbon - piąty okres ery paleozoicznej. Początek ok. 345 mln lat temu, czas trwania 65 mln lat. Wydziela się dwie epoki: karbon dolny i górny. Skały karbonu dolnego to przede wszystkim powstałe w warunkach morskich płytkowodne wapienie oraz głębokowodne piaskowce i zlepieńce. Kończąca ten okres faza silnych ruchów wypiętrzających orogenezy hercyńskiej spowodowała znaczne powiększenie się obszarów lądowych i regresję morza. W karbonie górnym na wielu obszarach rozpoczęła się akumulacja osadów lądowych zawierających materiał organiczny (szczątki roślin), z których powstały skały z pokładami węgla. Nagłe przerwanie tego procesu pod koniec trwania karbonu górnego związane było z kolejnymi fazami ruchów górotwórczych. W karbonie zaznaczyły się także silne wahania klimatu, które na wielu obszarach spowodowały zlodowacenia. W karbonie nastąpił bujny rozwój flory. Dominowały ogromnych rozmiarów skrzypy i widłaki, liczne były paprocie, pojawiły się rośliny nagozalążkowe (paprocie nasienne, kordaity, sagowce). W morzach istniało bogactwo form zwierzęcych, licznie reprezentowane były goniatyty i otwornice, żyły już ryby spodouste. Na lądzie dominowały płazy. W górnym karbonie pojawiły się pierwsze gady.

Korytarz jaskiniowy

Kocioł lodowcowy - zobacz pod kar

Korale

Korazja - transportowany wiatrem materiał okruchowy (np. ziarna pasku), uderzając z dużą prędkością w podłoże skalne, powoduje jego stopniowe niszczenie. Występuje też korazja rzeczna, gdzie materiał noszony przez prąd wody lub wiry, uderza w dno koryta.

Kotły wirowe

Kras, krasowa rzeźba, krasowe zjawiska, ogół procesów i form terenu, występujących na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie z wapieni, a także z dolomitów, gipsu, kredy i soli. Powstaje w wyniku krasowienia. Cechuje się występowaniem form krasowych powierzchniowych: lejów, żłobków, żeber, zapadlisk, a także różnych rodzajów dolin krasowych (jarów, wąwozów, polji) i podziemnych (jaskiń). Obszary krasowe charakteryzują się rzadką siecią dolin, najczęściej odwadnianych okresowo, obfitością wód podziemnych, często ubogą pokrywą glebową i roślinną. Typowe obszary krasowe w Polsce występują w Tatrach (wapienie), w Niecce Nidziańskiej (gips) i na Wyżynie Lubelskiej (kreda). Nazwa kras pochodzi od wyżyny Kras.

Krasowienie - proces polegający na rozpuszczaniu i wymywaniu skał węglanowych przez wody zawierające dwutlenek węgla, poszerzaniu szczelin i spękań w skale oraz wytrącaniu węglanów wapnia (aragonitu i kalcytu) i osadzaniu ich na powierzchni skały w postaci nacieków.

Efektem krasowienia jest powstawanie rzeźby krasowej.

Kratony - rozległe równiny i niziny na kontynentach. Przeważnie stare prekambryjskie tarcze i platformy.

Kreda - najmłodszy okres ery mezozoicznej. Początek ok. 140 mln lat temu, czas trwania ok. 75 mln lat. Dzieli się na 2 epoki: kredę dolną i górną. W kredzie trwał nadal proces powstawania Oceanu Atlantyckiego (rozdzielenie się Ameryki Południowej i Afryki). Zaznaczyły się ruchy wypiętrzające orogenezy alpejskiej.

Kwarc, dwutlenek krzemu (SiO2), najbardziej pospolity minerał budujący skorupę ziemską. Może być bezbarwny (kryształ górski), jednak występowanie wielu domieszek powoduje istnienie jego różnobarwnych odmian. Zabarwione kryształy posiadają osobne nazwy mineralogiczne (agat, ametyst, chryzopraz, cytryn, krwawnik). Kwarc stosowany jest w przemyśle szklarskim, ceramicznym, w optyce, radiotechnice. Zastosowanie ciekłych kryształów kwarcu zrewolucjonizowało współczesny przemysł elektroniczny. Odmiany szlachetne kwarcu używane są w jubilerstwie.

Lądolód, lodowiec kontynentalny - rozległa, jednolita pokrywa lodowa, zajmująca cały kontynent bądź znaczącą jego część, również wielką wyspę. Lądolód porusza się od największego wzniesienia we wszystkich kierunkach. Współczesne lądolody występują na Antarktydzie i na Grenlandii, zajmując łącznie ponad 15 mln km2 i posiadając do 4 km miąższości. W przeszłości lądolody zajmowały znacznie większe obszary lądowe, np. w plejstocenie lądolody pokryły północną i środkową część Ameryki Północnej, blisko połowę Europy i znaczną część Azji. W karbonie lądolody występowały m.in. na obszarach dzisiejszej Australii i południowej Afryki.

Po stopnieniu lądolodu powstaje na powierzchni ziemi charakterystyczny zespół form polodowcowych.

Lej krasowy - wklęsła forma terenu występująca na obszarach krasowych, o kształcie owalnym i głębokości mniejszej od średnicy. Lej krasowy powstaje niekiedy wskutek zapadania się stropów jaskiń krasowych i zwykle posiada podziemny odpływ. Może być wypełniony osadami.

Lej podmorenowy

Lej źródłowy, kocioł źródłowy, cyrk źródłowy - nieckowate zamknięcie doliny w jej górnym odcinku i miejsce wypływu źródła, będącego początkiem cieku wodnego.

Lepiszcze (spoiwo) - Spoiwo, czyli substancja wiążąca może mieć charakter:

- spoiwa właściwego, strąconego chemicznie w przestrzeniach międzyziarnowych,

 

- spoiwa detrytycznego, w postaci tzw. masy wypełniającej, złożonej z drobnoziarnistego materiału okruchowego,

- spoiwa chemiczno-detrytycznego, gdy w spoiwie chemicznym znajduje się pewna ilość detrytycznego materiału, określanego jako matriks.

W zależności od składu chemicznego wyróżnia się następujące rodzaje lepiszcza:

- wapniste - złożone z kalcytu, o jasnej barwie, burzące z 10% kwasem solnym na zimno,

 

- margliste - złożone z kalcytu i minerałów ilastych, o jasnej lub szarej barwie, burzące z kwasem solnym i pozostawiające osad po wyburzeniu,

- dolomityczne - złożone z dolomitu, o jasnej barwie, burzące z kwasem solnym na gorąco lub po sproszkowaniu,

- żelaziste - złożone z tlenków i wodorotlenków żelaza, o charakterystycznym czerwonym lub brunatnym zabarwieniu,

- krzemionkowe - złożone z chalcedonu lub opalu, o jasnej barwie, dużej zwięzłości, często również o szklistym połysku,

- ilaste - złożone z minerałów ilastych, o małej zwięzłości,

- glaukonitowe - złożone z glaukonitu, o charakterystycznej zielonej barwie.

Rodzaj substancji wiążącej materiał okruchowy ma bardzo istotne znaczenie dla wartości

glebotwórczej skały. Najkorzystniejsze cechy nadają skałom lepiszcza węglanowe, margliste i ilaste. Spoiwo krzemionkowe natomiast przyczynia się do wzrostu odporności skał na wietrzenie, a powstające z nich gleby są płytkie i ubogie w składniki pokarmowe dla roślin.

Liliowce

Lodowiec górski - rodzaj lodowca o ograniczonym zasięgu i długości, powstający w obszarach górskich. Lodowiec górski składa się z pola firnowego, znajdującego się powyżej granicy wiecznego śniegu, gdzie zachodzi gromadzenie się śniegu i przeobrażanie go w lód, oraz ze spływającego w dół i stopniowo topniejącego jęzora lodowcowego, zakończonego czołem lodowca.

Wyróżniamy kilka typów lodowców górskich:

1) lodowiec dolinny, z polem firnowym w obrębie dna doliny i pojedynczym jęzorem poniżej.

2) lodowiec alpejski, z szeregiem pól firnowych, z których spływają jęzory łączące się w jeden w głównej dolinie.

3) lodowiec karowy, z samym polem firnowym, w którym tyleż lodu się gromadzi, co topnieje, w efekcie nie występuje jęzor lodowcowy.

4) lodowiec wiszący, położony w obrębie stromego stoku (lodospad).

5) lodowiec tukierestański, z samym jęzorem lodowcowym (bez pola firnowego), zasilanym bezpośrednio z opadów śniegu i lawin zsuwających się ze zboczy.

6) lodowiec fieldowy albo norweski, z polem firnowym zajmującym spłaszczony szczyt góry lub wysoko położony płaskowyż i kilkoma jęzorami lodowcowymi spływającymi w różnych kierunkach. Większe lodowce fieldowe nazywane są czaszami lodowymi.

7) lodowiec spitsbergeński, z siecią połączonych ze sobą lodowców górskich, spomiędzy których wystają wyższe wzniesienia jako nunataki.

8) lodowiec piedmontowy, inaczej podgórski, powstający z połączenia w jedną pokrywę lodową kilku jęzorów, spływających z gór na ich przedpole.

W efekcie działalności lodowców górskich powstają liczne formy powierzchni ziemi. Dzielimy je na formy erozyjne (np. rysy, wygłady, misy lodowcowe), formy akumulacyjne (np. wały morenowe, stożki wód lodowcowych) oraz formy przeobrażone (kotły lodowcowe, żłoby lodowcowe, doliny wiszące).

Lustra tektoniczne - gładkie powierzchnie powstałe podczas przesuwania się i polerowania dużych bloków skalnych względem siebie, w okresie ruchów tektonicznych. Często pokryte są cienką warstewką jasnozielonego minerału: epidotu (foto)< em> lub ciemnozielonego: chlorytu, rzadziej czerwonobrązowego: hematytu. Powłoka mineralna wytrąciła się z krążących wówczas w szczelinach skalnych roztworów wodnych o podwyższonej temperaturze. Występuje na różnych skałach, najczęściej na granitach.

Łupki biotytowe

Łupki ilaste i margliste

Łupki krystaliczne - stanowią obszerną grupę skał metamorficznych powstających w płytkich strefach metamorfizu, o różnym składzie mineralnym i wyraźnie zaznaczonej teksturze łupkowej. Częstokroć w ich składzie dominuje jeden minerał, decydujący o ich właściwościach i nadający im nazwę, np. łupek grafitowy, serycytowy, talkowy, chlorytowy, mikowy i inne. Właściwości pochodzące od dominującego składnika są jednak często maskowane przez obecność innych minerałów, np. kwarcu.

- Łupek grafitowy powstaje w wyniku przeobrażenia skał osadowych bogatych w substancje organiczne węgiel lub bituminy. Zawartość grafitu jest zazwyczaj niewielka, lecz jego duże rozproszenie nadaje skale czarną barwę, a w przypadku zawartości nieco większej również niewielką zwięzłość i znaczną ścieralność. Łupki grafitowe występują w Sudetach, między innymi w okolicach Stronia Śląskiego.

- Łupek talkowy składa się głównie z talku, który decyduje o jego właściwościach: białej lub lekko zielonawej barwie oraz miękkim i tłustym dotyku. Skały talkowe typu łupków występują w okolicy Ząbkowic Śląskich.

- Łupek mikowy powstaje w głębszych strefach metamorfizmu niż skały wymienione powyżej. Głównymi składnikami są tu miki, obok których występują zwykle kwarc, plagioklazy, chloryty, niekiedy także granaty. W zależności od przeważającej ilościowo miki skały te dzieli się na łupki muskowitowe i łupki biotytowe. Struktura łupków mikowych jest zwykle bardziej gruboblastyczna niż pozostałych łupków.

Z łupków krystalicznych tworzą się różne gleby, których zasobność zależy od ich składu

mineralnego. Na ogół wietrzeją one łatwo, dając zwietrzelinę bogatą w łupkowe odłamki.

Łyszczyki - są uwodnionymi glinokrzemianami potasu oraz kationów dwu- i trójwartościowych: glinu, magnezu, żelaza i innych. Tworzenie się tych minerałów wymaga obecności pary wodnej, dlatego występują one głównie w skałach głębinowych, natomiast brak ich wśród składników krystalizujących z law w warunkach wulkanicznych.

Łyszczyki występują powszechnie w wielu skałach. Należą do głównych minerałów skał magmowych, są ważnymi składnikami skał metamorficznych i często występują w skałach osadowych. Minerały należące do tej grupy są pospolite w wielu zwietrzelinach, gdzie zwracają na siebie uwagę charakterystycznym blaszowatym kształtem i połyskliwością (tzw. kocie złoto). Blaszki łyszczyków wykazują doskonałą łupliwość i sprężystość. Wszystkie łyszczyki posiadają budowę trójwarstwową. Najistotniejszą rolę wśród łyszczyków odgrywają następujące minerały: muskowit, serycyt i biotyt

Magma

Małże

Margle - skały osadowe zaliczane do grupy skał chemicznych. Powstają w zbiornikach morskich lub jeziornych (margle jeziorne), w wyniku nagromadzenia dużych ilości węglanu wapnia z domieszką substancji ilastych (głównie minerałów ilastych). Stanowią formację przejściową pomiędzy skałami węglanowymi a ilastymi. Przy zawartości węglanu wapnia powyżej 67% przechodzą w wapienie margliste, natomiast przy jego spadku poniżej 33% - w iły margliste. Margle wzbogacone dużą ilością ziaren kwarcu nazywa się marglami piaszczystymi. Barwa biała, brunatna lub szara. Zdarzają się także margle o zabarwieniu zielonkawym, spowodowanym obecnością glaukonitu. Stosowane do wyrobu cementu i jako nawóz mineralny. W Polsce spotykane są na Wyżynie Lubelskiej oraz w Karpatach.

Masyw krystaliczny Tatr

Materiał morenowy

Metamorfoza

Miki - patrz na Łyszczyki

Minerały ilaste - grupa minerałów powstałych z wietrzenia skaleni i innych pierwotnych minerałów glinokrzemowych. Występują najczęściej w formie zwięzłej, jako skała osadowa (ił). Są głównym składnikiem glin. Do najważniejszych minerałów ilastych zalicza się kaolinit i montmorylonit.

Miocen, epoka młodszego trzeciorzędu (neogen), obejmująca okres od ok. 22,5 mln lat temu do ok. 5 mln lat temu.

Morena - materiał skalny wszelkiego rodzaju, transportowany lub pozostawiony przez lodowce. Składa się z przemieszanych frakcji różnej wielkości, od głazów i bloków, przez kamienie, okruchy, po piasek i pył skalny. Morena pochodzi z obrywów i usypisk, spadających lub zsuwających się na powierzchni lodowca, a także z materiału wyorywanego (tzw. detrakcja) przez lodowiec ze zboczy i dna doliny. Morena transportowana przez lodowiec dzieli się na:

1) powierzchniową - pokrywającą lodowiec z góry,

2) wewnętrzną - wtopioną w lód wewnątrz lodowca,

3) denną - przymarzniętą do dna lodowca,

4) boczną - przymarzniętą do boków jęzora lodowcowego,

5) środkową - oddzielającą dwa równolegle do siebie przesuwające się jęzory lodowcowe.

Na przedpolu lodowca, a także po jego stopnieniu morena tworzy zespół form morenowych o charakterze akumulacyjnym. Transportowana przez lodowiec morena osadzana jest na jego końcu (czoło lodowca). Długi okres pozostawania czoła lodowca w jednym miejscu powoduje usypywanie się wału moreny czołowej. Cofające się frontalnie czoło lodowca odsłania wały moreny bocznej i środkowej, a także niewyrównane powierzchni moreny dennej. Ponownie nasuwające się czoło lodowca na wały morenowe tworzy niekiedy morenę spiętrzoną.

W czasie arealnego (na całej powierzchni od góry) topnienia lodowca morena powierzchniowa łączy się z wytapianą z głębi lodowca moreną wewnętrzną tworząc morenę ablacyjną. Gruba warstwa moreny ablacyjnej powstrzymuje niekiedy proces dalszego topnienia powierzchni lodowca. Zagrzebany pod grubą warstwą moreny martwy (nie przesuwający się już) lodowiec nazywany jest lodowcem gruzowym. W Polsce formy morenowe występują powszechnie na obszarach młodoglacjalnych, a także w Tatrach i Karkonoszach.

Morena boczna

Morena czołowa

Morena denna

Morena środkowa

Mułowiec - zwięzła skała osadowa należąca do grupy skał okruchowych, powstała w wyniku diagenezy mułu lub mułku. W Polsce często spotykany m.in. na obszarze Karpat.

Muły - luźna skała osadowa należąca do grupy skał okruchowych. Powstaje w zbiornikach wodnych, w wyniku nagromadzenia bardzo drobnych ziaren frakcji pylastej (średnica ziaren 0,02-0,1 mm) z domieszką substancji ilastych (średnica ziaren poniżej 0,02 mm) oraz dużą ilością materii organicznej. Występuje w osadach jeziornych (muł jeziorny, sapropel), stanowi także główny osad zbiorników morskich i oceanicznych (m.in. muły globigerinowe, muły okrzemkowe, muły radiolariowe i muły glaukonitowe).

Muskowit -

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: muskowit krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy lub tabliczkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.

Połysk: perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2 - 2,5.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 2,9 g . cm-1.

WYSTĘPOWANIE

Muskowit jest pospolitym minerałem skałotwórczym. Występuje w skałach magmowych

i metamorficznych. Znany jest także ze skał osadowych, gdzie występuje jako składnik allogeniczny, w postaci drobnych łusek i blaszek. W skałach magmowych pojawia się głównie w dwumikowych granitach i granodiorytach. W skałach wulkanicznych jest nieobecny. W utworach pegmatytowych kryształy muskowitu osiągają niekiedy znaczne rozmiary, tworząc złoża o znaczeniu gospodarczym. Muskowit jest również pospolitym składnikiem skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych (mikowych) oraz gnejsów. Jest on ważnym komponentem materiału glebowego, gdzie występuje w postaci pojedynczych ziarn.

Mutony, barańce - pagórki skalne ogładzone przez przesuwający się lodowiec. Długość od kilku do kilkuset metrów, wysokość do kilkunastu metrów. Mutony cechują się asymetrią stoków: od strony nasuwającego się lodowca stoki są łagodne i często wygładzone, od strony przeciwnej zaś strome, niekiedy nawet w formie ściany skalnej. W Polsce występują m.in. w Tatrach.

Mylonity

Nacieki jaskiniowe, nacieki, nacieki krasowe - mikroformy rzeźby, tworzące się w jaskiniach wskutek zachodzenia procesu strącania się węglanu wapnia ze ściekających ze ścian i stropu wód krasowych i krystalizacji kalcytu lub aragonitu.

Nacieki posiadają różne kształty i rozmiary. Do najczęściej spotykanych nacieków należą: stalaktyty, stalagmity, stalagnaty i naciekowe draperie.

Namulisko jaskiniowe

Nasunięcie

Neogen, młodszy podokres trzeciorzędu (era kenozoiczna). Początki ok. 22,5 mln lat temu, czas trwania 20,7 mln lat. Dzieli się na dwie epoki: miocen i pliocen. W neogenie wystąpiły silne fałdowania orogenezy alpejskiej (fazy styryjska i attycka), które wydźwignęły wiele łańcuchów górskich (m.in. Karpaty, Alpy, Pireneje) oraz spowodowały wzmożoną działalność wulkaniczną. Ostateczne zamknięcie Oceanu Tetydy ukształtowało niewiele różniący się od współczesnego rozkład oceanów i kontynentów. Skały epoki neogenu to przede wszystkim okruchowe utwory lądowe (iły, piaski i żwiry) oraz utwory płytkomorskie (gipsy i sole). Klimat neogenu zbliżony był do dzisiejszego (lub nawet cieplejszy), z końcem epoki nastąpiło znaczne jego ochłodzenie będące zapowiedzią nadchodzącej epoki lodowcowej. Florę zdominowały rośliny okrytozalążkowe. W faunie przeważały ssaki łożyskowe, które poprzez szybką radiację opanowały wszystkie środowiska i prawie całkowicie wyparły stekowce. Pojawiły się pierwsze małpy człekokształtne.

Numulity

Nunatak - forma terenu związana z działalnością lodowców. Turnia lub skaliste wzniesienie otoczone ze wszystkich stron przez pokrywę lodową. Nunataki występują głównie w obszarach pokrytych lądolodem  lub w silnie zlodowaconych górach, z licznymi, połączonymi ze sobą lodowcami górskimi . Nunataki posiadają niekiedy ostry kształt, co wiąże się z intensywną działalnością erozyjną opływających je lodowców.

Obrywy skalne

Obszar choczański

Obszar kriżniański

Obszar tatrzański

Ocean Tetydy, Tetyda, ogromnych rozmiarów praocean istniejący od końca karbonu do początków neogenu. Zajmował obszar wielkiej geosynkliny nazywanej geosynkliną Tetydy.

Początkowo stanowił dużą zatokę wcinającą się w superkontynent Pangea, później stopniowo powiększał się osiągając największe rozmiary w triasie. Rozdzielał dwa wielkie paleokontynenty: leżącą na północy Laurazję od znajdującej się na południu Gondwany.

W jurze rozpoczął się proces zamykania geosynkliny Tetydy, co łączyło się z zamykaniem i zmniejszaniem Tetyd. Zbliżające się od południa bloki kontynentalne subkontynentu indyjskiego (Dekan) i Afryki połączyły się z blokami Europy i Azji ostatecznie zamykając Tetydę w miocenie.

Sfałdowane i wypiętrzone osady geosynkliny Tetydy tworzą dziś łańcuchy górskie (m.in.: Alpy, Karpaty, Kaukaz, Hindukusz, Himalaje). Współczesnymi pozostałościami po Tetydach są fragmenty Mórz: Śródziemnego, Czarnego oraz Kaspijskiego, a także Zatoki Perskiej.

Okres Czwartorzędowy

Okres jurajski

Okres karboński

Okres kredowy

Okres permski

Okres triasowy

Okres trzeciorzędowy

Orogeneza, ruchy górotwórcze, górotwórczość, wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstania gór, stanowiące część cyklu orogenicznego. W efekcie orogenezy następuje sfałdowanie osadów w obrębie geosynklin oraz ich wypiętrzenie w postaci łańcuchów gór fałdowych, czemu towarzyszą powszechnie procesy magmatyzmu i metamorfizmu. Na "usztywnionych", nie podlegających fałdowaniu fragmentach skorupy ziemskiej (tzw. kratonach) orogeneza powoduje powstawanie pionowych przemieszczeń, wzdłuż linii uskoków, tworzących często góry zrębowe. W historii Ziemi wyróżnia się cztery główne orogenezy: prekambryjskie, kaledońską, hercyńską oraz alpejską. W każdej z nich wydziela się szereg faz górotwórczych o zwiększonym nasileniu ruchów górotwórczych, występujących tylko na niektórych obszarach Ziemi.

Osady wodnolodowcowe

Osuwisko

Otwornice

Paleogen - starszy podokres trzeciorzędu (era kenozoiczna). Początek ok. 65 mln lat temu, czas trwania 42,5 mln lat. Dzieli się na trzy epoki: paleocen, eocen i oligocen. W paleogenie nastąpiły duże zmiany w rozkładzie kontynentów i mórz. Stopniowo rozszerzały się Oceany Atlantycki i Indyjski, zmniejszały natomiast Oceany Tetydy i Spokojny. Subkontynent indyjski (Dekan) zderzył się z Azją, a Australia oderwała się od Antarktydy. Zbliżanie się Afryki do Europy powodowało wypiętrzanie się łańcuchów górskich, wskutek silnych ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej (fazy pirenejska, helwecka i sawska). Skały paleogenowe to przede wszystkim flisz, osady molasowe (molasa) i wapienie organogeniczne. Powstały wtedy również bogate złoża węgla brunatnego, soli kamiennej i ropy naftowej. Rozczłonkowanie kontynentów wpłynęło na aktywniejszą cyrkulację wód oceanicznych, czego efektem było niewielkie ochłodzenie się klimatu. Na Antarktydzie rozwinęła się pokrywa lodowa. We florze nastąpił szybki rozwój roślin okrytozalążkowych, w faunie morskiej dominacja otwornic (numulitów), na lądzie ewolucja ssaków (m.in. koniowate i naczelne).

Pegmatyty

Perm - szósty (najmłodszy) okres ery paleozoicznej. Początek ok. 280 mln lat temu, czas trwania 50 mln lat. Dzieli się na dwie epoki: perm dolny (czerwony spągowiec) i górny (cechsztyn).

W permie zakończyły się ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej, przejawiające się jeszcze silną działalnością wulkaniczną i wylewami law, a jednocześnie uformował się wielki superkontynet Pangei. W permie dolnym trwały procesy intensywnego niszczenia górotworów wypiętrzonych podczas fałdowań, których produktem były lądowe osady okruchowe (piaskowce, zlepieńce, brekcje i arkozy) zabarwione na czerwono. W permie górnym miał miejsce zalew dużej części obszarów lądowych przez płytkie, epikontynentalne morza, w których gromadziły się osady węglanowe (wapienie i dolomity), a także gipsy, anhydryty i sole. Z końcem okresu nastąpiła regresja morska związana z wypiętrzeniem się łańcucha Uralu. Na obszarach lądowych znajdujących się w pobliżu równika powstały złoża węgla kamiennego, w okolicach podbiegunowych rozwinęły się ogromne lądolody.

Peryglacjalne procesy, zespół procesów modelujących rzeźbę powierzchni Ziemi w klimacie zimnym w warunkach peryglacjalnych. Typowymi procesami peryglacjalnymi są: wietrzenie mrozowe, soliflukcja, działalność lodu włóknistego. Procesy peryglacjalne zachodzą z dużą intensywnością w okresie lata, kiedy to ulega rozmarzaniu wierzchnia warstwa gruntu.

Piargi

Piaski - luźna skała osadowa, należąca do grupy psamitów. Skład mineralny piasku jest bardzo zróżnicowany i zwykle wskazuje jego pochodzenie, a niekiedy także długość jego transportu.

W zależności od składu wyróżnia się: piaski kwarcowe - najbardziej rozpowszechnione, złożone prawie wyłącznie z kryształów kwarcu (nawet do 100%), z niewielką domieszką skaleni, muskowitu, związków żelaza oraz minerałów ciężkich (np. cyrkon, monacytu, rutylu), piaski arkozowe - złożone z kwarcu, skaleni i niewielkich domieszek mik, oraz piaski szarogłazowe - złożone z okruchów różnych skał drobnokrystalicznych.

W zależności od genezy wyróżnia się: piaski wydmowe - związane z działalnością wiatru, piaski rzeczne - związane z działalnością rzek, piaski rzecznolodowcowe - związane z przepływem wód lodowcowych oraz piaski morskie - nagromadzone na wybrzeżach morskich.

Barwa piasku może być biała, żółtawa, brunatna, czerwonawa, zielonkawa, a nawet czarna i związana jest z zawartością skaleni, glaukonitu, tlenków i wodorotlenków żelaza.

Piaski znajdują zastosowanie m.in. w: budownictwie, hutnictwie (tzw. piaski formierskie) i przemyśle szklarskim (tzw. piaski szklarskie). Duże znaczenie mają piaski wzbogacone w minerały ciężkie (np. monacytowe, korundowe, ilmenitowe, złotonośne, diamentonośne). W wyniku scementowania piasku powstają piaskowce.

Piaskowiec - zwięzła skała osadowa należąca do grupy skał okruchowych, powstała w wyniku diagenezy piasku. W zależności od składu mineralnego wyróżnia się: piaskowce kwarcowe - złożone głównie z ziarn kwarcu (ponad 80%), arkozy - zawierające ponad 20% ziarn skalenia potasowego oraz szarogłazy - złożone z ziarn kwarcu i skaleni wzbogaconych w okruchy skalne skał wulkanicznych. Piaskowce należą do najbardziej rozpowszechnionych skał na kuli ziemskiej. W Polsce występują w: Karpatach (m.in. piaskowce ciężkowickie, godulskie, krośnieńskie), Górach Świętokrzyskich (piaskowce wąchockie, szydłowieckie), Sudetach (piaskowiec ciosowy, szarogłazy), a także okolicach Krakowa (np. arkoza kwaczalska). Piaskowce wykorzystywane są w przemyśle materiałów budowlanych, znajdują także szerokie zastosowanie jako materiał drogowy, ogniotrwały, kwasoodporny i zdobniczy (głównie jako posadzki i okładziny).

Piaskowce kwarcytowe

Pierwiastki promieniotwórcze

Piryt

Plejstocen, lodowcowa epoka - starsza epoka czwartorzędu, obejmująca okres od ok. 1,8 mln lat do ok. 10 tys. lat temu. Dawniej zwana dyluwium.

Pliocen, epoka młodszego trzeciorzędu (neogen), obejmująca okres od ok. 5 mln lat do ok. 1,8 mln lat temu.

Podziemne wody - różne rodzaje wody (w stanie ciekłym) występujące pod powierzchnią ziemi. W podstawowym podziale wyróżnia się:

1) wody przypowierzchniowe (zaskórne), występujące płytko pod powierzchnią ziemi, najczęściej na terenach podmokłych, pozbawione strefy aeracji, zwykle nie nadające się do spożycia z uwagi na duże zanieczyszczenie,

2) wody gruntowe, występujące głębiej, w strefie saturacji, nad którą znajduje się strefa aeracji, pełniąca rolę filtra dla zasilających te wody opadów atmosferycznych, wykorzystywane głównie w rolnictwie, a także do celów komunalnych,

3) wody wgłębne, znajdujące się w warstwie wodonośnej, nad którą zalega warstwa nieprzepuszczalna, zasilane przez opady tylko na wychodniach warstw wodonośnych (tzn. tam, gdzie te warstwy odsłaniają się na powierzchni ziemi), ich odmianą są wody artezyjskie,

4) wody głębinowe, znajdujące się głęboko pod powierzchnią ziemi i izolowane od niej całkowicie wieloma kompleksami utworów nieprzepuszczalnych, nie odnawiane i nie zasilane, często silnie zmineralizowane, bez większego znaczenia gospodarczego,

5) wody szczelinowe, tworzące sieć żył wodnych w szczelinach i spękaniach masywnych skał,

6) wody krasowe, występujące w próżniach i kanałach powstałych wskutek procesów krasowych. Inne podziały wód podziemnych uwzględniają ich skład chemiczny (mineralne wody), dostępność dla roślin, temperatura, pochodzenie.

Pokrywa osadowa

Pole firnowe - część lodowca, znajdująca się powyżej granicy wiecznego śniegu. Pole firnowe ma zwykle kształt rozległej misy, położonej w górnej części doliny górskiej, bądź też zajmuje wysoko wzniesiony płaskowyż górski. Pole firnowe jest miejscem powstawania lodowca, gromadzi się na nim pochodzący z opadów lub z lawin śnieg i zachodzi proces przeobrażania go w firn, a następnie w lód. W obrębie pól firnowych zachodzi zwykle stopniowy proces przegłębiania dna, w efekcie - po ustąpieniu lodowca - tworzy się kocioł lodowcowy.

Polewy jaskiniowe

Ponory

Powierzchnia zrównania

Płaszczowina

Płaszczowina choczańska

Płaszczowina Czerwonych Wierchów

Płaszczowina Giewontu

Płaszczowina kriżniańska

Płaszczowiny reglowe

Płaszczowiny wierchowe

Profil geologiczny

Próg skalny

Radiolaryt

Ramienionogi

Rowy grzbietowe

Ruchy górotwórcze

Ruchy tektoniczne

Ruchy tektoniczne alpejskie

Ruchy tektoniczne hercyńskie

Rynna erozyjna

Rynny polodowcowe, rynny lodowcowe - formy powierzchniowe Ziemi, powstające pod powierzchnią lodowca (głównie lądolodu) na skutek erozji wód podlodowcowych. Tworzą ciąg zagłębień o różnych rozmiarach i głębokościach, nawiązujący do biegu i siły erozyjnej rzeki podlodowcowej.

Po ustąpieniu lodowca rynny polodowcowe są wypełnione martwym lodem, co zapobiega zasypaniu przez morenę denną lub piaski sandrowe. Po wytopieniu lodu najniższe części zajmują jeziora rynnowe.

Rysy lodowcowe - formy powstałe na skutek erozyjnej działalności lodowca, stanowiące bruzdy na powierzchni obnażonej litej skały, których kierunek zgodny jest z ruchem lodowca.

Rysy lodowcowe powstają na skutek żłobienia powierzchni przez ostre krawędzie kamieni (moreny), wmarzniętych w dno lub boki przesuwającego się lodowca. Rysy lodowcowe najczęściej występują w miejscach wypukłych (np. na ryglach skalnych) bądź w miejscu zwężania lub zakręcania doliny.

Rysy ślizgowe

Rygiel skalny - forma rzeźby charakterystyczna dla dolin lodowcowych, stanowiąca zbudowany z litych skał wał, zamykający od dołu kar lub cyrk lodowcowy. Powierzchnia rygla jest często ogładzona przez przesuwające się masy lodowcowe (wygłady).

Po ustąpieniu lodowców rygle są często rozcinane przez potoki. Występują w wielu miejscach w Tatrach, np. nad Czarnym Stawem pod Rysami lub Czarnym Stawem Gąsienicowym.

Serycyt -  jest mikrokrystaliczną odmianą muskowitu, powstającą głównie wskutek

rekrystalizacji.

CECHY MAKROSKOPOWE :

Postać występowania: serycyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.

Pokrój kryształów: blaszkowy o zarysie heksagonalnym.

Barwa: muskowit najczęściej jest bezbarwny, niekiedy biały, żółtawy, szary lub brunatny.

Połysk: perłowy.

Rysa: biała.

Twardość: 2 - 2,5.

Łupliwość: doskonała.

Gęstość: 2,8 - 2,9 g . cm-1.

WYSTĘPOWANIE

Podobnie jak muskowit. Często pojawia się jako produkt wietrzenia skaleni. Jest

typowym minerałem skał metamorficznych.

Skalenie - glinokrzemiany odznaczające się trójwymiarowym układem tetraedrów SiO4. Niektóre jony Si4+ są zastąpione jonami Al3+. Pospolite minerały skałotwórcze o zróżnicowanym składzie chemicznym i różnej postaci kryształów. Należą do nich glinokrzemiany potasu, sodu, wapnia i baru, wykazujące zdolność do izomorfizmu. Wyróżnia się skalenie potasowe zwane alkalicznymi (mikroklin, ortoklaz, sanidyn) oraz skalenie sodowo-wapniowe, czyli plagioklazy. Występują powszechnie jako składnik różnego rodzaju skał magmowych i metamorficznych.

Krystalizują w układzie jednoskośnym lub trójskośnym, tworząc kryształy w formie tabliczek albo krótkich słupów. Charakteryzują się doskonałą łupliwością. Twardość 6-6,5. Zabarwienie białe, żółtawe, szarawe, zielonawe, czerwonawe, różowawe lub bezbarwne. Najbardziej rozpowszechnione minerały w skorupie ziemskiej. Znajdują zastosowanie w przemyśle ceramicznym (produkcja porcelany, emalii), szklarskim (produkcja szkła) oraz jako kamienie ozdobne (m.in. labrador i amazonit).

Skały krzemionkowe

Skały krystaliczne

Skały magmowe

Skały magmowe wulkaniczne (wylewne) - powstające na powierzchni ziemi po wylaniu się lawy przez krater wulkanu. Tworzeniu się tych skał towarzyszy bardzo szybki spadek ciśnienia i temperatury oraz gwałtowne odgazowanie. W wyniku bardzo gwałtownego ochładzania może nie dojść do krystalizacji, czego następstwem jest powstawanie struktur szklistych lub półkrystalicznych.

Skały metamorficzne

Skały okruchowe - typ skał osadowych, powstających w wyniku nagromadzenia okruchów skalnych i ziaren mineralnych będących produktem procesów wietrzenia skał wcześniej istniejących. Ze względu na stopień konsolidacji materiału skalnego wyróżnia się skały okruchowe: luźne - nie scementowane żadnym spoiwem (np. muły, piaski, iły) oraz zwięzłe - kiedy skała luźna poprzez diagenezę ulegnie scementowaniu określonym spoiwem (np. mułowce, piaskowce, iłowce). Ze względu na wielkość okruchów skalnych wyróżnia się: psefity, psamity, aleuryty i pelity. Do skał okruchowych zaliczane są również skały piroklastyczne.

Skały okruchowe luźne

Skały okruchowe zwięzłe

Skały organogeniczne

Skały osadowe, skały powstające na powierzchni skorupy ziemskiej w wyniku nagromadzenia (sedymentacja), a później diagenezy różnego rodzaju osadów. Materiał budujący skały osadowe pochodzi z: działalności procesów wietrzenia wcześniej istniejących skał i minerałów, nowo wykrystalizowanych minerałów (na skutek wytrącenia z roztworu lub procesów biochemicznych), okruchów i całych szkieletów organizmów oraz produktów ich rozkładu. Charakterystyczną cechą większości skał osadowych jest ich warstwowanie. W zależności od sposobu powstawania i składu mineralnego wyróżnia się skały osadowe: alitowe (ality), chemiczne, ilaste (składające się głównie z minerałów ilastych), okruchowe i organogeniczne.

Skały reglowe

Skały wierchowe

Skamieniałości

Skamieniałości przewodnie

Spękania

Spękania ciosowe - równoległe powierzchnie, wzdłuż których pękała stygnąca masa granitowa. Duży wpływ miały siły tektonicze.

Spoiwo

Srebro

Stalagmity - rodzaj nacieków występujących w dnach jaskiń krasowych.

Stalagmity mają kształty szerokich słupów, iglic, guzów, kopułek itp., powstałych z wytrącania się węglanu wapnia (kalcytu) z kropel wody, spadających ze stropu jaskini lub częściej ze stalaktytu. Stalagmit jest z reguły szerszy od stalaktytu. Proces powiększania stalagmitu i stalaktytu powoduje połączenie się ich ze sobą i powstanie jednej zrośniętej formy, nazywanej stalagnatem.

Stalagnaty, kolumny krasowe, nacieki krasowe, tworzące zwarte kolumny sięgające od dna do stropu jaskini. Stalagnaty powstają z połączenia ze sobą stalaktytów i stalagmitów.

Stalaktyty - rodzaj nacieku krasowego w kształcie wydłużonego sopla, zwisającego ze stropu jaskini, najczęściej u wylotu szczelin. Stalaktyty powstają na skutek wytrącania się węglanu wapnia z wody spływającej ze stropu jaskini. Prędkość powstawania stalaktytów szacuje się na ok. 1 mm rocznie.

Stożki napływowe

Stożki usypiskowe

Strefa brzeżna

Strefa spękań

Strefa uskokowa

Soliflukcja, jeden z procesów morfologicznych modelujących stoki w obszarach o klimacie zimnym, w warunkach peryglacjalnych (obszary polarne, wysokie góry). Polega na wolnym (do kilku cm na rok) pełzaniu wierzchniej warstwy gruntu.

Soliflukcja sprzyja sezonowe rozmarzanie powierzchniowej warstwy zwietrzeliny, która silnie nasączona wodą "ślizga się" po głębszej warstwie nadal zamarzniętej.

Ważną rolę odgrywa też działalność lodu włóknistego, sprzyjającego przemieszczaniu okruchów zwietrzeliny w dół stoku oraz częste zmiany temperatury, powodujące wielokrotnie naprzemienne odmarzanie i zamarzanie gruntu.

Syderyt - FeCO - Syderyt jest białawy, żółtawy, szarawy lub brunatny. Jest minerałem kruchym. Tworzy często większe skupienia w skałach węglanowych ( wapieniach i dolomitach ) oraz w skałach ilasto - piaszczystych (sferosyderyt ). Osadza się też w wodnych środowiskach redukujących (głównie w zatokach morskich, lagunach lub zbiornikach słodkowodnych). Również jest surowcem do otrzymywania metali.

Synklina, łęk, wklęsła część fałdu, której jądro zbudowane jest ze skał najmłodszych, natomiast skrzydła z coraz starszych.

System spekań

Szczeliny lodowcowe, pęknięcia lodowca o różnej długości, szerokości i głębokości, spowodowane np. nierównomiernym poruszaniem się jego różnych części, tarciem masy lodowej o dno i zbocza doliny. Wyróżniamy szczeliny lodowcowe:

1) podłużne, oddzielające środkową, poruszającą się prędzej, część lodowca od części brzeżnych,

2) poprzeczne, występujące w miejscu załomów wypukłych w skalnym podłożu lodowca,

3) skośne, w pobliżu krawędzi lodowca,

4) radialne, blisko czoła lodowca, w miejscu jego rozpływania się na boki.

Odrębnym rodzajem szczelin lodowcowych są szczeliny brzeżne, oddzielające pole firnowe lodowca od stoku.

Takstura - określa sposób rozmieszczenia minerałów w skale. Pojęcie to obejmuje takie

cechy jak uporządkowanie składników skały i stopień wypełnienia przez nie przestrzeni w skale. Cechy te zależą przede wszystkim od dynamiki krzepnącego stopu, a w mniejszym stopniu od jego składu chemicznego.

W zależności od stopnia uporządkowania składników skały wyróżnia się tekstury:

- bezładną - gdy rozmieszczenie składników skały nie wykazuje żadnej prawidłowości; tekstura taka wykazuje, że krystalizacja magmy przebiegała równomiernie w całej masie, a czynniki porządkujące ułożenie i rozkład składników w skale nie miały znaczenia. Jest to najczęściej spotykana tekstura skał magmowych, szczególnie zaś plutonicznych.

- kierunkową (uporządkowaną) - gdy składniki skały rozmieszczone są w sposób regularny; tekstura ta powstaje w wyniku działania na krzepnącą magmę czynników porządkujących np. ciśnienia kierunkowego, płynięcia magmy itp. Najczęściej obserwacja tego typu tekstury możliwa jest jedynie pod mikroskopem.

Uwzględniając stopień wypełnienia przestrzeni skalnej wyróżnia się tekstury: - masywną (zbitą) - gdy składniki mineralne całkowicie wypełniają przestrzeń skalną nie pozostawiając żadnych wolnych przestrzeni (porów, próżni skalnych)

- porowatą - gdy pomiędzy składnikami mineralnymi skały występują wolne przestrzenie, nie zapełnione podczas krystalizacji magmy substancją mineralną w stanie stałym. Tekstura ta powstaje najczęściej w skałach, których tworzeniu towarzyszy gwałtowne odgazowanie krzepnącej magmy. Odmianami tekstury porowatej są tekstury: pęcherzykowata, gąbczasta i migdałowcowa. Ta ostatnia powstaje wskutek wtórnego wypełnienia pęcherzyków pogazowych przez rozmaite minerały (np. kwarc, chalcedon, chloryty itp.).

 

Terra rossa, skała osadowa (zwietrzelina) należąca do grupy skał alitowych (ality), podobna do laterytu. Stanowi mieszaninę wodorotlenków żelaza i glinu. Związki żelaza występujące w terra rossie nadają jej barwę ceglastoczerwoną lub brunatną. Utwór nieprzepuszczalny dla wody. Stanowi residuum (pozostałość) powstające w procesie wietrzenia skał węglanowych. Rozpuszczalny węglan wapnia zostaje wyługowany ze skały, natomiast związki nierozpuszczalne nie są wymywane i pozostają w miejscu tworząc pokład terra rossy.

Występuje w basenie Morza Śródziemnego, w USA (Appalachy), Rosji i Indiach. W Polsce spotykana reliktowo na terenach krasowych, gdzie wypełnia szczeliny i jaskinie krasowe, m.in. w Górach Świętokrzyskich (Kadzielnia) oraz w okolicach Krakowa (Dębnik). Obecnie pokłady terra rossy tworzą się na obszarach zbudowanych ze skał wapiennych i dolomitycznych znajdujących się w strefie ciepłego i wilgotnego klimatu (np. region śródziemnomorski).

Tetraedryt

Trias - najstarszy okres mezozoiku, ok. 230 do ok. 195 mln lat temu. Dzieli się na trzy epoki: triasu dolny (tzw. pstry piaskowiec), trias środkowy (wapień muszlowy) i trias górny (kajper). W triasie uformowany w okresie permu, wielki superkontynent Pangea zaczął ulegać rozpadowi, co zaznaczyło się powstaniem kilku stref ryftowych. Ich powolne rozszerzanie się zapoczątkowało proces powstawania nowych Oceanów - Atlantyckiego i Indyjskiego. W tym samym czasie rozpoczął się długotrwały proces zamykania się praoceanu Tetyda.

Na przełomie triasu i jury zaznaczyły się ruchy górotwórcze związane z fazą starokimeryjską orogenezy alpejskiej. Do typowych skał okresu triasu należą osady morskie - wapienie (wapień muszlowy), dolomity, zlepieńce i margle, a wśród lądowych piaskowce (pstry piaskowiec). We florze dominowały rośliny nagozalążkowe - paprocie nasienne, benetyty i drzewa iglaste.

Trzeciorzęd - starszy okres kenozoiku, ok. 65 do 1,8 mln lat temu. Dzieli się na dwa podokresy: paleogen i neogen. W trzeciorzędzie ukształtował się niewiele odbiegający od współczesnego rozkład oceanów i kontynentów. Rozszerzyły się do obecnych rozmiarów Oceany Atlantycki i Indyjski, a także ostatecznie zamknięty został praocean Tetyda. Subkontynent indyjski (Dekan) zderzył się z Azją, Australia oderwała się od Antarktydy, a obie Ameryki połączyły się ze sobą Przesmykiem Panamskim. Na skutek silnych ruchów górotwórczych orogenezy alpejskiej zostały wypiętrzone liczne łańcuchy górskie (m.in.: Alpy, Karpaty, Himalaje, Kaukaz). Typowymi skałami trzeciorzędowymi są: flisz, osady molasowe, osady chemiczne (sól kamienna, sole potasowe, siarka, gipsy) oraz utwory lądowe (piaski, iły, węgiel brunatny). We florze trzeciorzędu nastąpił szybki rozwój roślin okrytozalążkowych. W faunie morskiej dominowały otwornice (numulity). Na lądzie nastąpiła ewolucja ptaków i ssaków, początkowo stekowców, a następnie łożyskowych (m.in. naczelnych).

Uskok

Uziarnienie frakcyjne

Wał morenowy

Wapienie - skały osadowe składające się z węglanu wapnia (CaCO3), zwykle w postaci kalcytu. Mogą zawierać także domieszki: dolomitu, kwarcu, glaukonitu, pirytu lub minerałów ilastych. Barwa najczęściej biała, żółtawa, szara, niekiedy czerwonawa, różowa, zielonkawa lub brunatna.Ze względu na wielkość ziaren wapiennych budujących skałę rozróżnia się: wapienie mikrytowe (drobnoziarniste) - złożone z bardzo drobnoziarnistych agregatów (do kilku tysięcznych mm) i wapienie sparytowe (gruboziarniste) - zawierające stosunkowo duże kryształy węglanu wapnia (widzialne makroskopowo). Ze względu na pochodzenie wyróżnia się wapienie: organogeniczne i nieorganiczne (pochodzenia chemicznego). Wapienie organogeniczne powstają w wyniku nagromadzenia się dużych ilości węglanowych szkieletów gąbek, koralowców i mszywiołów, często tworzących swoiste struktury, tzw. rafy (wapienie rafowe, wapienie gąbkowe), szczątków szkarłupni - głównie liliowców (wapienie krynoidowe, wapienie trochitowe), skorup i muszli otwornic, małżów, ślimaków, ramienionogów lub głowonogów - często tworzących tzw. zlep muszlowy (muszlowiec), a także przy udziale glonów (stromatolity).

Wapienie nieorganiczne tworzą się w wyniku chemicznego wytrącania się węglanu wapnia z wody morskiej (wapienie oolitowe, oolity) lub wód źródlanych (martwica). Wskutek małej odporności wapieni na procesy krasowienia powstają malownicze formy rzeźby krasowej, m.in.: wywierzyska, lejki krasowe, uwały, jaskinie, żłobki krasowe. Wapienie należą do najbardziej rozpowszechnionych skał na świecie. W Polsce występują m.in.: na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, w Górach Świętokrzyskich, Tatrach, Pieninach i Sudetach (Góry Kaczawskie). Znajdują szerokie zastosowanie w przemyśle metalurgicznym (jako topnik) oraz chemicznym (produkcja nawozów sztucznych, karbidu i sody), wykorzystywane są jako surowce do wyrobu szkła, wapna palonego i cementu, a także jako kamień budowlany, drogowy oraz materiał dekoratorski (okładziny, parapety, schody, posadzki) - słynne "marmury" chęcińskie, kieleckie i dębnickie.

Wapienie glonowe

Wapienie krynoidowe

Wapienie laminowene

Wapienie muszlowe

Wapienie numulitowe

Wapienie robaczkowe

Warstwowanie skośne

Węglan wapnia, CaCO3, biała substancja krystaliczna, trudno rozpuszczalna w wodzie - rozpuszcza się w wodzie nasyconej dwutlenkiem węgla (przechodząc w wodorowęglan wapnia) lub w roztworze chlorku amonu (przechodząc w chlorek wapnia).

W wysokich temperaturach, a także pod wpływem kwasów ulega rozkładowi z wydzieleniem dwutlenku węgla. W przyrodzie występuje w postaci minerałów: aragonitu i kalcytu.

Stosowany do wyrobu papieru, kitu, past do zębów, farb, gumy, wapna palonego, cementu, kredy do pisania.

- Węglan wapnia - CaCO - występuje w przyrodzie w postaci dwóch minerałów ; kalcytu i aragonitu.
Kalcyt - szpat islandzki - jest to najważniejszy związek wapnia. Minerał ten powstaje najczęściej ze szkieletów różnych organizmów asymilujących węglan wapniowy, żyjących w morzach i wodach lądowych. Kalcyt jest szeroko rozpowszechniony w przyrodzie. Jest bezbarwny i przeźroczysty lub zabarwiony; głównie na żółtawo lub brunatnawo. Jest składnikiem wielu skał osadowych (wapienie, margle). Stanowi też główny składnik marmurów (skałą złożoną głownie z tej substancji jest wapniak czyli kamień wapienny). Kryształy szpatu islandzkiego używane są do wytwarzania przyrządów optycznych.
Aragonit - jest bezbarwny, białawy lub żółtawy. Najczęściej powstaje wskutek prosesów hydrotermalnych. Krystalizuje z wód gorących źródeł lub tworzy nacieki na jaskiniach. W normalnych warunkach nietrwały, z biegiem czasu przechodzi w kalcyt. Jest pospolitym składnikiem skorup i szkieletów organizmów współczesnych oraz głównym składnikiem pereł.
Naturalny węglan wapnia jest stosowany w budownictwie ( wapień, marmur) jako surowiec do otrzymywania wapna palonego (wapień),jako napełniacz gumy, papieru i linoleum. Jest też składnikiem pasty do zębów.

Wietrzenie chemiczne - rodzaj wietrzenia doprowadzający do zmian chemicznych, czyli rozkładu skały. Podstawowym czynnikiem oddziałującym jest woda opadowa, wsiąkająca w głąb skały i zmieniająca jej skład chemiczny. Wietrzenie chemiczne zachodzi na skutek:

1) rozpuszczania (solucji), np. rozpuszczanie soli kamiennych i soli potasowych,

2) utleniania (oksydacji), np. zamiana siarczków na siarczany, magnetytu na hematyt i inne,

3) uwęglanowienia (karbonatyzacji), głównie rozkładania krzemianów i glinokrzemianów oraz przekształcania ich w węglany.

4) uwodnienia (hydracji), np. przeobrażania hematytu w limonit, anhydrytu w gips.

5) hydrolizy, czyli rozkładu minerałów na część kwaśną i zasadową, np. rozkład skaleni, czyli kaolinizacja lub laterytyzacja.

Wietrzenie chemiczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach o znacznych opadach i stosunkowo wysokich temperaturach, a zatem w strefie równikowej i podrównikowej, a także w strefie umiarkowanej.

Wietrzenie mechaniczne, wietrzenie fizyczne, rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały. W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:

1) wietrzenie mechaniczne insolacyjne (termiczne), zachodzące pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie, kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej przypowierzchniowej warstwy skały (tzw. wietrzenie mechaniczne skorupowe), powodujące stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały,

2) wietrzenie mechaniczne mrozowe (kongelacja), zachodzące pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,

3) wietrzenie mechaniczne solne (eskudacja), zachodzące pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu, w porach i szczelinach gruntu, powodujące powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od wewnątrz.

4) wietrzenie mechaniczne ilaste (deflokulacja), zachodzące pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, czego efektem jest ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powsta-wanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,

5) wietrzenie mechaniczne organiczne - zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp).

Wietrzenie mechaniczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.

Wodnolodowcowe osady

Wygłady lodowcowe - rodzaj formy rzeźby powierzchni Ziemi, powstałej na skutek erozyjnej działalności lodowców. Jest to powierzchnia skalna, wygładzona, niekiedy aż do usunięcia najmniejszych nierówności przez przesuwającą się po niej masę lodowca.

Wygłady lodowcowe powstają najczęściej w wypukłych miejscach dna doliny lodowcowej, na ryglach skalnych, w górnych częściach progów w dolinie lodowcowej. Wygłady lodowcowe znajdują się w Tatrach, m.in. w Dolinie Pięciu Stawów Polskich.

Wypiętrzenie

Wyspa krystaliczna

Wywierzysko

Względny wiek skał

Zjawiska krasowe

Zlepieńce - zwięzła skała osadowa należąca do grupy skał okruchowych. Zbudowana z obtoczonych okruchów skalnych, scementowanych ponownie różnego typu spoiwem (najczęściej węglanowym, krzemionkowym lub ilastym). Powstaje we wszystkich środowiskach sedymentacyjnych.W Polsce występuje w Górach Świętokrzyskich (zlepieniec zygmuntowski), okolicach Krakowa (zlepieniec myślachowicki), Tatrach i Sudetach. Wykorzystywana niekiedy jako materiał budowlany.

Zlepieniec koperszadzki

Zlodowacenie

Zmarszczki prądowe

Zwęglone szczątki roślin

Zwietrzelina, materiał skalny będący produktem procesów wietrzenia skał. Z. powstała wskutek wietrzenia mechanicznego stanowi zespół okruchów skalnych różnej wielkości, ale jej skład chemiczny jest taki sam jak materiału wyjściowego. Zwietrzelina powstała wskutek wietrzenia chemicznego stanowi produkt, którego skład chemiczny został znacznie zmieniony w stosunku do materiału wyjściowego.

Złoto

Żłobki krasowe

Żłób lodowcowy - dolina przekształcona przez działalność lodowca górskiego, cechująca się charakterystycznym profilem zbliżonym do litery U - dno doliny jest płaskie i stosunkowo szerokie, zbocza zaś strome, a nawet pionowe, podcięte. Dno i zbocza są często ogładzone przez przesuwające się masy lodu, występują wygłady, w wypukłościach dna doliny mutony. W profilu podłużnym żłobu lodowcowego częste są progi i przegłębienia, po ustąpieniu lodowca niekiedy zajęte przez jeziora. Żłoby lodowcowe - w przeciwieństwie do tego, jak sądzono w przeszłości - nie powstają w wyniku intensywnej erozji jęzorów lodowcowych, wcinających się w podłoże.

Do powstania żłobów lodowcowych niezbędne jest istnienie starszej doliny rzecznej, którą lodowiec niesionym przez siebie materiałem morenowym lekko pogłębia i przede wszystkim poszerza, podcinając zbocza. W zależności od szerokości istniejącej wcześniej, tzw. preglacjalnej formy dolinnej, żłoby lodowcowe przybierają różne kształty, z przeobrażenia dolin wciosowych powstają żłoby lodowcowe wąskie, np. żłób Doliny Roztoki w Tatrach, z przeobrażenia szerokich dolin płaskodennych powstają żłoby lodowcowe szerokie, np. żłób Doliny Suchej Wody w Tatrach.

Żyły kruszcowe

Żyły pegmatytowe

Żwiry

Źródła krasowe

Źródełko siarkowodorowe

Chief
http://www.mount.cad.pl/

loading...
Dla Niej
loading...
Dla Niego
loading...
Dla Dzieci

Artykuły Strefy Outdoor

loading...
Nowości
Produkty i testy
Porady
Producenci