W poznawaniu gór i rozwoju turystyki, szczególnie w początkowej fazie ogromną rolę odgrywały towarzystwa turystyczne. Zrzeszały one miłośników gór, którzy zajmowali się ich poznawaniem, opisywaniem, badaniem, udostępnianiem i popularyzowaniem wśród szerokiej publiczności. Nie inaczej było w Tatrach i innych górach Polski. Tym bardziej zdumiewa, że wiedza na ten temat jest stosunkowo niewielka, a w poważnych źródłach znaleźć można nieprawdziwe informacje. W Polsce standardowo powtarza się jakoby Towarzystwo Tatrzańskie było "szóstą na świecie organizacją górską", co mija się z prawdą. Wiele prekursorskich stowarzyszeń odeszło w zapomnienie nawet w swoich ojczystych krajach. Poniżej przypomnę niektóre z tych organizacji. Ze względu na skąpe i trudno dostępne źródła można to traktować jako pierwsze przybliżenie rozległej tematyki.

Pierwsze organizacje turystyczno-górskie powstawać zaczęły dopiero w XIX wieku, co było naturalną konsekwencją rozwoju cywilizacyjnego. W czasach bardziej odległych, kiedy góry były siedzibą bogów i złych mocy, do ich odwiedzania nie było wielu chętnych. Wraz z odkrywaniem nowych lądów i początkiem rozwoju nauki, już u schyłku średniowiecza zaczęli się pojawiać śmiałkowie wychodzący na góry, a później poszukiwacze skarbów. Były to jednak przypadki nieliczne¹. Dopiero znacznie później, kiedy z jednej strony powstało zamożne i wykształcone mieszczaństwo, a z drugiej nastąpił znaczny rozwój transportu, ułatwiający dostęp do gór, liczba chętnych na górskie eskapady zaczęła gwałtownie wzrastać. Naturalnie, w pierwszym rzędzie miało to miejsce w najbardziej wówczas rozwiniętej przemysłowo i komunikacyjnie Wielkiej Brytanii. Ponadto, cytowany autor podkreśla, że istotny wpływ na zainteresowanie wycieczkami górskimi miała też duża popularność sportów wśród brytyjskiej inteligencji. Tam też szukać należy pierwszych organizacji turystycznych. Warto tu podkreślić, że równie wcześnie popularność sportu wzrosła w strefie niemieckojęzycznej. Jednym z pionierów niemieckiej gimnastyki, poniekąd blisko związanej z dzisiejszą „wspinaczka panelową” był niemiecki nacjonalista, Friedrich Jahn (1778-1852)²,³.
Inną przyczyną popularności sportu, były tendencje patriotyczno-militarystyczne. Jedne państwa liczyły na militarne wykorzystanie wyszkolonych alpinistów, a inne chciały poprzez tworzenie takich organizacji zademonstrować swoje istnienie i niezależność. Tak też po raz pierwszy we Włoszech powstały oddziały Alpini, czyli żołnierzy wyszkolonych do działań w Alpach (1872). Po wojnie francuskopruskiej (1870–71) i wskutek zagrożenia ze strony Włoch, powstanie klubu francuskiego (CAF) stało się poniekąd naturalną koniecznością, czego echa znaleźć można w dokumentach założycieli. Także powstanie naszego Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego wydaje się być, poza osobistymi ambicjami i interesami, wynikiem trendów panujących w ówczesnej Europie, jak i chęci zademonstrowania „polskiej racji stanu”, do czego wrócę jeszcze na końcu.
Największy rozwój towarzystw górskich nastąpił w Wielkiej Brytanii w epoce wiktoriańskiej. W szczególności, duży wpływ na spopularyzowanie wśród brytyjskich dżentelmenów wycieczek w Alpy, w tym na Mont Blanc, przypisuje się zdobywcy najwyższego szczytu Alp w 1851 roku, Albertowi Smithowi4. Powrócimy jeszcze do tego przy okazji opisu najstarszej organizacji przewodnickiej, jaka powstała w Chamonix w roku 1821.

PROTOPLAŚCI

Zacznijmy od najstarszych organizacji turystycznych, jakie powstały na świecie, a które zwykle są całkowicie pomijane w popularnych „rankingach pierwszeństwa”. Wiemy już, że szukać ich trzeba w rejonach bardziej rozwiniętych cywilizacyjnie i w pobliżu gór. Początkowo nie były to duże organizacje ogólnonarodowe, ale raczej lokalne zrzeszenia mieszczańskich i arystokratycznych hobbystów, które w większości przypadków nie przetrwały do czasów współczesnych i skutkiem tego poszły w zapomnienie. Co najmniej trzy takie organizacje powstały znacznie przed oficjalnie uznaną za najstarszą organizacją brytyjską.

Highland Mountain Club Lochgoilhead (1815). Najstarszą organizacją górską, jaką udało mi się odnaleźć, jest powstały w Szkocji klub górski z miejscowości Lochgoilhead. Warto się przy nim zatrzymać, aby prześledzić mechanizm powstawania takich organizacji. Niewielka miejscowość Lochgoilhead (obecnie 300-400 mieszkańców) leży w południowo-zachodniej Szkocji, w hrabstwie Argyll (Argyllshire), u podnóża pasma gór zwanego Alpy Arrocharskie (^{Arrochar Alps}). W tym miejscu rzeka Goil wpływa do zatoki o charakterze fiordu o nazwie Loch Goil⁵ (jej pn. końca). Fiord ten jest odgałęzieniem większej zatoki Loch Long. Okoliczne wzgórza, choć w bezwzględnej wysokości są niewielkie (blisko 1000 m npm), to ich deniwelacje względne niewiele się różnią od tatrzańskich.
Rozwój osady, a zarazem stowarzyszenia, wiązał się ściśle z rozwojem cywilizacyjnym rejonu, niezbyt zresztą odległego od leżącego ok. 100 km na wschód Glasgow. Dobrze prosperująca parafia istniała w Lochgoilhead już w początkach XVIII wieku. Nadmorskie położenie tej osady związane jest z tym, że na przełomie XVIII i XIX wieku nie istniała w Szkocji sieć dobrych dróg, a dogodniejszy był transport drogą morską. W szczególności, w latach 40-tych XIX wieku uruchomiono tutaj regularną linię parowców, co skutkowało powstaniem licznych domków letniskowych. Regularne kursy parowców trwały tu aż do roku 1946, kiedy już drogi lądowe były dobrze rozwinięte i linia upadła.
Właśnie mieszkańcy tej niewielkiej miejscowości blisko dwieście lat temu (1815) utworzyli stowarzyszenie, którego celem była eksploracja okolicznych malowniczych wzgórz i skalne wspinaczki. Jak przystało na klub wspinaczkowy organizowali oni coroczne spotkania w terenie w Midsummer Day, tzn. 24. czerwca, dokonując wtedy także pierwszych wejść⁶.

Compagnie des Guides de Chamonix (1821). Drugie chronologicznie stowarzyszenie górskie na świecie było zarazem pierwszą organizacją przewodnicką. Powstało w Chamonix, u stóp Mont Blanc, w roku 1821. Pierwsze wizyty turystów w tym rejonie odnotowano już w I połowie XVIII wieku. W 1741 roku angielscy arystokraci, William Windham i dr Richard Pococke⁷, poszukiwali przewodników na wycieczkę, podczas której „odkryli” Montenvers, położone u podnóża doliny Valle Blanche i lodowca ^{Mer de Glace} w okolicy Chamonix. Swoją eksplorację zakończyli na wspomnianym lodowcu. Niektóre źródła uznają to za początek turystyki i przewodnictwa. Dalszym impulsem rozwoju turystyki było zdobycie Mont Blanc w roku 1786 przez Balmata i Paccarda. Gości zaczęło przybywać... W roku 1820 w tym rejonie miał miejsce tragiczny wypadek - w drodze na Mont Blanc zginęło trzech przewodników: Pierre Carrier, Pierre Balmat i August Tairraz. Dolina Chamonix znajdowała się wówczas pod jurysdykcją królestwa Sardynii. Zebrano pieniądze na pomoc dla rodzin ofiar, a król ustanowił renty dla ich dzieci. Właśnie ten wypadek był główną przyczyną utworzenia w rok później (1821) organizacji przewodników. Członkowie stowarzyszenia opodatkowywali się na pomoc dla rodzin ewentualnych ofiar.
Dodatkowym poważnym powodem utworzenia tego stowarzyszenia była chęć wymuszania na przyjezdnych wynajmowania przewodnika, za „odpowiednią opłatą”. Było to stosunkowo łatwe do wyegzekwowania, gdyż okoliczne zbocza były własnością urbarialną (spółdzielczą) autochtonów. Wraz z rozwojem turystyki taka sytuacja stawała się niezwykle kłopotliwa. Konieczność wynajmowania przewodnika-sirdara (skąd my to znamy?), nawet przez alpinistów zrzeszonych w CAF (1874), przetrwała aż do roku 1892! Dopiero interwencja rządu centralnego w Paryżu zmieniła tę patologiczną sytuację. W roku 1916 zmieniono w nazwie klubu „Chamonix” na „Chamonix-Mont-Blanc”. Jednakże, wskutek utraty monopolu, organizacja stała się lokalnym stowarzyszeniem przewodników, którzy musieli uzyskać ogólnokrajowy certyfikat CAF. Pierwszym członkiem tej organizacji, który nie urodził się w Chamonix był słynny alpinista, przewodnik i pisarz, Roger Frison-Roche⁸.

Gaiter Club (1849). Informacje o tym klubie są nadzwyczaj skąpe. Powstał w Szkocji, najprawdopodobniej w roku 1849. Zrzeszał szkockich dżentelmenów, działających na różnych polach, głównie arystokratów i liderów politycznych, którzy również wykazywali zainteresowanie wycieczkami górskimi. Scottish Mountaineering Club (SMC) na swoich stronach internetowych⁹ podaje informację, że po rozwiązaniu klubu, część jego majątku przekazana została na rzecz SMC, co m. in. umożliwiło wydanie przewodników po szeregu górzystych rejonów Szkocji.

TOWARZYSTWA ZAPOMNIANE

Niedługo po powstaniu brytyjskiego Klubu Alpejskiego (Alpine Club, 1857), któremu oficjalnie przyznaje się pierwszeństwo powstawały stowarzyszenia, które są prawie nieznane. Poniżej wymieniamy kilka, z których wszystkie bez wątpienia powstały przed 1873 rokiem.

Sittnya Club (1860). Całkiem niedawno źródła słowackie podały rewolucyjną tezę, że kołyską europejskiej turystyki jest rejon Bańskiej Szczawnicy, a w szczególności okoliczne Szczawnickie Wierchy, z najwyższym wzniesieniem o nazwie Sitne (węg.: Szitne) (1009 m). Teza ta popularyzowana jest m. in. w wysokonakładowej broszurze informacyjnej dodanej do mapy Tatr Wysokich wydawnictwa VKÚ Harmanec¹⁰. Początkowo wzbudziło to moje poważne wątpliwości i sceptycyzm. Jednak dalsze poszukiwania doprowadziły mnie do opracowania Krajčoviča¹¹, który powołuje się na źródła węgierskie: T. Posewitza¹² i R. Tirtsa jr¹³ (Rys. 1). Krajčovič zdecydowanie twierdzi, że organizacja ta była s ł o wa c - k a , założona przez Słowaków. Informacje o powstaniu tego klubu potwierdza także współczesna węgierska encyklopedia turystyki, traktuje ją jednak jako organizację wę g i e r s k ą twierdząc¹⁴:

W Semecbánya już w 1860 roku istniał Szittnya Klub, towarzystwo organizujące wycieczki, które przestało istnieć w roku 1874. W czasie działalności wybudowano małe schronisko. Później Klub stał się biurem MKE, a w roku 1882 utworzono Sekcję Szitnya MKE. Była to pierwsza organizacja turystyczna w naszym kraju [na Węgrzech - AZG] i z tego punktu widzenia druga po angielskim Alpine Club. Kryty gontem budynek do dziś służy jako małe muzeum.

Jak się wydaje, bańsko-szczawnicka organizacja powstała poniekąd „z niczego”, nie mając prekursora, ani jakiegoś szczególnego impulsu do powstania. Przypomnieć jednak należy, że Bańska Szczawnica (sł. Banska Štiavnicá, węg. Selmecbánya, niem. Schemnitz), aż do XIX w. była bardzo bogatym ośrodkiem wydobycia srebra (a także złota), jednym z najbogatszych miast dzisiejszej Słowacji.
Organizacja ta działała jednak lokalnie, ograniczając się do eksploracji okolicznych wzgórz, a górskie kwalifikacje członków znacznie odbiegały od ówczesnej europejskiej czołówki. Dodatkowo, nie była ona formalnie zarejestrowana, co słowaccy autorzy kładą na karb „bachowskiego reżimu”¹⁵ i prześladowań Słowaków przez austro-węgierskich okupantów. Faktem jest, że oficjalny rejestr stowarzyszeń w Bańskiej Szczawnicy nie zawiera tej organizacji, choć zawiera szereg innych¹⁶. Najwyraźniej była to organizacja o charakterze bardziej towarzyskim, niż formalnym. Jej członkami byli m. in.: Bellus János, dr. Bolemann István, Broszmann Jeni, Gaitner Tivadar, Gretzmacher Gyula, Hankisz Jeni, Hrencsik János, Huber József, Janivich Gyula, Kachelmann Wilibald, Kail Béla, Kerpely Antal, Marschalko Gyula, Melsitzky János, Nickel Zsigmond, Schiller Antal jr, Schoszthal Ede, Tibély Ágoston, Tibély Vilmos, Tirts Rezsi sr¹⁷. Głównym inicjatorem towarzystwa był Ede Schostál. Do dziś pozostały w tej okolicy nazwy: Łąka Szostála i Źródło Szostála, upamiętniające węgierskiego inicjatora tego stowarzyszenia.

Williamstown Alpine Club (1863). Najstarszy klub górski poza Europą, jak łatwo zgadnąć, powstał w USA. Nic dziwnego, że powstał on na Wschodnim Wybrzeżu, w Nowej Anglii (Massachusetts), która dzięki purytańskim kolonistom, przodowała w rozwoju gospodarczym i kulturowym. Duszą powstania tego klubu był Albert Hopkins, profesor matematyki i filozofii (1829), a później nauk przyrodniczych i astronomii (1838) w Williams College (uczelnia powstała w roku 1793). Rejonem działań stał się pobliski masyw góry Greylock (1064 m npm) w łańcuchu górskim Apallachów. Już w roku 1830 grupa studentów prowadzona przez rektora tej uczelni (Edward Dorr Griffin) poprawiła drogę na szczyt (Hopper Road). W następnym roku studenci wybudowali na wierzchołku drewniane obserwatorium meteorologiczne, nazywane Griffin’s Tower. W 1840 roku obserwatorium zostało przebudowane, powstała 20-metrowa wieża, z której sfotografowano kometę Donattiego (1858). Dopiero od roku 1863 prof. Hopkins zaczął organizować zbiorowe wejścia studentów na Greylock i założył formalną organizację. Powstała w 1830 roku droga istnieje do dzisiaj, nazywa się Hopper Trail i jest corocznie przebywana przez studentów w czasie Mountain Day. Na szczycie Greylock znajduje się dziś pomnik War Memorial (Rys. 2). Obecnie za pierwszą oficjalną organizację górską w USA uważa się Apallachian Mountain Club (AMC), powstały w Bostonie (także Nowa Anglia) w styczniu 1876 roku. Zapewne brak bezpośredniej ciągłości pomiędzy tą organizacją, a Williamstown Alpine Club spowodował, że ta ostatnia poszła prawie całkowicie w zapomnienie.

Société Ramond (1864). Jest to moim zdaniem najbardziej dojrzała i interesująca, choć słabo znana, zapomniana organizacja, powstała jeszcze przed Francuskim Klubem Alpeijskim (CAF). Towarzystwo Société Ramond utworzono u stóp Pirenejów i pod wieloma względami przypomina późniejsze organizacje spod Tatr. Powstało ono w stacji klimatycznej Bagneres-de-Bigorre, gdzie jeździła elita kulturalna, a założycielami byli pasjonaci gór: Emilien Frossard, Charles Packe, Henri Russell i Maxwell Lyte¹⁸. Być może jego mała popularność we Francji wynika z faktu, że spośród czterech założycieli, tylko Frossard był „czystym” Francuzem. Packe był brytyjskim adwokatemeksploratorem, Lyte brytyjskim fotografem-wynalazcą, a Russel miał ojca irlandczyka¹⁹.
Nazwa towarzystwa pochodzi od barona Louis-François-Elisabeth, baron Ramond de Carbonnieres (1755–1827, Rys. 3). We Francji uważany jest on za „odkrywcę Pirenejów”, trochę analogicznie jak Chałubiński w Polsce jest uważany za odkrywcę Tatr. Jednak baron Ramond „odkrył” Pireneje w roku 1787, prawie sto lat przed Chałubińskim (sic!), co z grubsza dobrze oddaje różnicę rozwoju pomiędzy Polską a krajami rozwiniętymi.
Pierwszym wydawnictwem Towarzystwa Ramond były Explorations pyrénéennes (Rys. 4), wy d a - wa n e r e g u l a r n i e o d r o k u 1 8 6 7 , jedno z najstarszych czasopism górskich wydawanych do dziś²⁰. Kolejną ważną inicjatywą Towarzystwa było wybudowanie obserwatorium meteorologicznego na przełęczy Col de Sencours (2378) w roku 1873 (^{Station Plantade}) oraz nowoczesnego obserwatorium meteorologiczno-astronomicznego na szczycie Pic du Midi (2877) w roku 1882. Do dnia dzisiejszego jest to znane na świecie obserwatorium, które wniosło istotny wkład do nauki.
Ze względu na brak bezpośrednich powiązań z Paryżem i z Alpami, klub ten nie został we Francji uznany za zaczątek Francuskiego Klubu Alpejskiego (CAF), wskutek czego został odsunięty „na boczny tor”. Jednak zasługi barona Ramond, jak i założycieli klubu w eksploracji Pirenejów są ogromne.

Club Jurassien (1865). Klub ten powstał w Szwajcarii, w roku 1865, pod dewizą Étude, Amitié, Patrimoine (Nauka, Przyjaźń, Dziedzictwo). Na pierwsze zebranie przybyło aż 600 członków. Było to zrzeszenie romantyków i entuzjastów przyrody. W roku 1876 zakupili rejon Creux du Van w Jurze, w okolicy Neuchâtel (niem. Neuenburg, stolica kantonu Neuchâtel, leżąca nad Jeziorem Neuchâtel), miasteczka o wielkości Zakopanego, acz znacznie bardziej historycznego (pochodzącego z XI wieku). Obszar ten stał się pierwszym szwajcarskim rezerwatem przyrody. Towarzystwo to działa do dziś, jest jednak obecnie bardziej nakierowane na działania proekologiczne²¹. Warto podkreślić, że klub od 1866 roku do dziś wydaje czasopismo Le Rameau de Sapin du Club Jurassien. Jest to jedno z najstarszych istniejących czasopism turystycznych na świecie.

Cobbler Club (1866). Klub ten powstał w Glasgow, w Szkocji. Nazwa klubu pochodzi od górującego nad zatoką Loch Long szczytu Ben Arthur (884 m npm), który lokalnie określany był mianem Cobbler²² (Rys. 5). Znajduje się on niedaleko osady Lochgoilhead, gdzie działał wspomniany wcześniej najstarszy klub wspinaczkowy. Szczyt widoczny bywał nawet z Glasgow, co pewnie było przyczyną przyjęcia tej nazwy. Zdobycie go, jak i innych szczytów, w ramach weekendowych wycieczek z Glasgow było głównym celem założycieli tego klubu. We współczesnej literaturze prawdopodobnie najpełniejszy opis historii tego klubu znaleźć można w przewodniku Nicka Williamsa²³.
Wśród założycieli i członków byli późniejsi wybitni działacze Scottish Mountaineering Club (SMC), a zarazem wybitne postacie z Glasgow. Należeli do nich m. in. prof. George Ramsay (pierwszy prezes SMC), prof. John Veitch (drugi prezes SMC)²⁴ i Campbell Colquhoun²⁵ z Clathick. Cobbler Club był bezpośrednim poprzednikiem SMC który, pomimo dużej aktywności i zaawansowania szkockich wspinaczy, powstał stosunkowo późno, bo dopiero w roku 1889, także w Glasgow. Tym niemniej, SMC od początku prezentował bardzo wysoki poziom wspinaczkowy i odegrał niezwykle ważną rolę w rozwoju światowego alpinizmu.

Verein der Gebirgsfreunde / Steirischer Gebirgsverein (1869). W roku 1869, w monarchii austriackiej, w Graz powstało stowarzyszenie miłośników gór o oficjalnej nazwie Verein der Gebirgsfreunde. Parę lat później, w roku 1872, zmieniono nazwę na Steirischer Gebirgsverein. W tymże roku towarzystwo wystawiło schronisko Semriacher Hütte. W późniejszym okresie stało się ono sekcją OeAV. Jednak starą nazwę do dziś można znaleźć na stronach internetowych sekcji Graz OeAV²⁶.

Club Vosgien (1872). 31.X.1872 roku powstał w Alzacji Club Vosgien, który istnieje do dziś²⁷ i zrzesza ok. 34 000 członków. Inicjatorami powstania klubu byli dr Fraudel i Richard Stieve, sędzia z Saverne. Istotnym motywem powstania tego klubu była postępująca germanizacja Alzacji po roku 1870. Francuzi chcieli w ten sposób oprzeć się germanizacji tego rejonu, co poniekąd było zjawiskiem podobnym do tego, jakie miało miejsce w Polsce, gdzie także „względy patriotyczne” odgrywały niemałą rolę. Obecnie istniejąca Federacja Klubu Vosgien ma siedzibę w Strassburgu.

PIERWSZE OFICJALNE STOWARZYSZENIA

Za pierwsze górskie stowarzyszenie powszechnie uważa się brytyjski Klub Alpejski (Alpine Club, AC), powstały w końcu roku 1857. Staje się to dość oczywiste, jeśli weźmiemy pod uwagę, że Zjednoczone Królestwo było w owym czasie najbardziej rozwiniętym cywilizacyjnie krajem świata, posiadało liczne kolonie, przez co podróże zagraniczne stały się popularne oraz wykształconą i zamożną klasę średnią. Wkrótce powstały liczne inne towarzystwa w Europie, a także w Ameryce, która znajdowała się pod silnym wpływem cywilizacji brytyjskiej.
Poniżej krótko omówimy te organizacje, które są powszechnie znane, a informacje o nich łatwo dostępne. Nieco dłużej zatrzymamy się na organizacji brytyjskiej, która była wzorcem dla pozostałych. Wszystkie te organizacje powstały przed jakąkolwiek górską organizacją tatrzańską i bezdyskusyjnie przysługuje im w tym względzie pierwszeństwo. Mają one także charakter ogólnonarodowy i istnieją po dzień dzisiejszy. Łącznie było s i e d em takich towarzystw, wszystkie powstały przed rokiem 1870, więc Towarzystwo Tatrzańskie w żadnym razie nie mogło być „szóstym”. Ósme, francuskie, które do tej listy dodałem, powstało co prawda nieco później, ale po pierwsze miało we Francji poważnego prekursora, a po drugie od początku reprezentowało poziom nieporównywalny z innymi towarzystwami o charakterze lokalnym, jak MKE i TT.
Warto podkreślić, że sześć spośród nich to organizacje krajów alpejskich, których głównym terenem działania były góry lodowcowe, Alpy. Tak też najczęściej rozumiane są w literaturze światowej „pierwsze towarzystwa alpejskie”. Stowarzyszenia te nie powstały w próżni - już wcześniej istniały lokalne organizacje, a wśród pierwszych członków znajdowali się ludzie o dużym górskim doświadczeniu i poważnych osiągnięciach. Z kolei Norwegia, która do krajów alpejskich nie należy, była przodującym krajem w narciarstwie, zanim centrum narciarstwa przeniosło się w Alpy. Nie jest więc dziwne, że międzynarodowe źródła wyliczające pierwsze górskie stowarzyszenia podają tylko organizacje z tej krótkiej listy.

Alpine Club (AC, 1857). Oficjalnie pierwszy klub górski na świecie powstał 22.XII.1857 roku w Londynie, w czasie spotkania jedenastu dżentelmenów, którzy pasjonowali się eksploracją Alp, głównie absolwentów Oxfordu i Cambridge (prawo, nauki przyrodnicze i teologia) podczas kolacji w hotelu Ashley (Covent Garden). Data powstania, choć powszechnie akceptowana, jest dość umowna, gdyż zebrania kilkunastu dżentelmenów może być trudne do potraktowania jako „założenie klubu”. Jednak w Zjednoczonym Królestwie w ten właśnie sposób powstawały popularne wówczas „stowarzyszenia dżentelmenów”, nie tylko związane z działalnością górską, gdyż zwyczaje i prawo były tam inne niż w monarchii habsburskiej. Tym niemniej, klub brytyjski powstał na tyle wcześnie, że przesunięcie tej daty nie spowodowałoby przetasowań dla lubujących się w „rankingach”.
Idea zorganizowania ogólnobrytyjskiego klubu sformułowana została przez Williama Mathewsa już w lutym 1854 roku, w liście do jego przyjaciela, wielebnego Fentona Horta. Mathews sugerował, aby członkowie przynajmniej raz w roku odbywali wspólną kolację w Londynie. Było to bardzo w stylu wiktoriańskiej Anglii, chętnie kopiowanym w pozostałej części Europy. Hort pochwalił tę inicjatywę, zastrzegając, aby owe kolacje nie były zbyt kosztowne. Latem tegoż roku Mathews oraz najwybitniejszy ówczesny alpinista brytyjski, Edward Shirley Kennedy, dokonali pierwszego brytyjskiego wejścia na Finsteraahorn (4273), najwyższy szczyt Alp Berneńskich (13.VIII.1854). W czasie tej wyprawy projekt powstania Alpine Club został doprecyzowany. Kennedy, będący wówczas gwiazdą brytyjskiego alpinizmu, przewodniczył owemu spotkaniu, został wice-prezesem, a później drugim prezesem AC. Pierwszym prezesem (1857-1860) został znany nam ze swoich późniejszych tatrzańskich peregrynacji John Ball (1818-1889).
„Złoty wiek” brytyjskiego alpinizmu (1854-1865) był już wtedy w pełnym rozkwicie. Za jego początek uważa się wejście prawnika, Alfreda Willsa, na Wetterhorn w roku 1854. Nie należy też zapominać o niezależnych osiągnięciach wspinaczy szkockich. AC od 1859 roku, bez przerwy, wydaje czasopismo Alpine Journal. Jest to najdłużej na świecie wydawane i najbardziej zasłużone czasopismo górskie. Współcześnie kluby brytyjskie koordynowane są przez „centralną czapkę” o nazwie British Moutaineering Council (BMC), poniekąd odpowiednik polskiego PZA.

Österreichische Alpenverein (OeAV, 1862). Pierwszy alpejski klub austriacki, a uważany za drugi na świecie, powstał 19.XI.1862 roku w Wiedniu. Członkami-założycielami byli m. in. Paul Grohmann (1838-1908, wiele pierwszych wejść w Alpach), Friedrich Simony (1813-1896, geograf i badacz Alp), Anton Edler von Ruthner (1817-1897, wspinacz, geograf i badacz Alp) i dr Johann August Edmund Mojsisovics Edler von Mojsvár (1839-1907, geolog i paleontolog). Pamiętać należy, że również w Alpach Austriackich eksploracja trwała już od bardzo dawna - najwyższy szczyt Austrii, Grossglockner, zdobyty został w roku 1800.
Austriacki klub miał na początku charakter elitarny, a jego cele bardziej „akademicko-moralne”, niż praktyczne (tzn. budowa schronisk i ścieżek). To właśnie było głównym powodem wewnętrznych tarć, które pojawiły się już w pierwszych latach istnienia, a czego skutkiem było powstanie innych, „pokrewnych” towarzystw, jak OeTK i DAV. W latach 1873-1938 OeAV i niemiecki DAV utworzyły wspólną organizację, DuÖAV. Po Anschlussie na terenie Austrii działała tylko jedna organizacja, niemiecka Deutsche Alpenverein (DAV). Dopiero po wojnie, w roku 1945 przywrócono starą nazwę, OeAV, a obie organizacje działały zupełnie niezależnie.

Schweizer Alpen-Club (SAC, CAS, 1863). Pierwsze szwajcarskie towarzystwo górskie powstało 19.IV.1863 roku w Olten. Rok wcześniej (20.X.1862 r.) profesor chemii i geologii, Theodor Simmler (1833-1874), uczeń Bunsena (w Heidelbergu), wysłał list do swoich przyjaciół i alpinistów zachęcając ich do utworzenia trzeciego na świecie towarzystwa alpejskiego. Na zebranie konstytucyjne, które odbyło się w słynnej restauracji dworcowej w Olten (Bahnhofbuffet Olten), przybyło ponad 130 zainteresowanych, którzy utworzyli stowarzyszenie szwajcarskie. Dwa dni wcześniej (17.IV.1863) w Bazylei spotkało się 16 alpinistów, którzy utworzyli bazylejską Sekcję SAC²⁸. Celem towarzystwa było opisywanie i badanie Alp, wydawanie map, budowanie schronisk i utrzymywanie w dobrym stanie ścieżek. Schronisko Grünhornhütte am Tödi jest pierwszym i najstarszym schroniskiem SAC.
Nieco wcześniej, w roku 1857, powstało w Szwajcarii stowarzyszenie przewodników alpejskich w Grindelwald, a drugie w 1858 roku w Zermatt.

Club Alpino Italiano (CAI, 1863). Włoski klub alpejski powstał 23.X.1863 roku w Turynie, w zamku Castello del Valentino, początkowo pod nazwą Club Alpino Torino, wkrótce zmienioną na Club Alpino Italiano. Inicjatorem powstania klubu był znany włoski polityk (sic!) Quintino Stella (1827– 1884), który na pomysł ten wpadł 12.VIII.1863 roku.
We Włoszech, jak i w innych krajach, organizacje alpinistyczne były związane z militarnymi planami władców. Tamże, na mocy królewskiego dekretu z 15.X.1872 r., powołano 15 pierwszych na świecie oddziałów strzelców alpejskich dla ochrony włoskich granic (Alpini).

Den Norsk Turistforening (DNT, 1868). Norweski klub turystyczny powstał 21.I.1868 roku. Jego promotorem był norweski bankier i filantrop, konsul Thomas Heftye (którego dziadek był szwajcarskim emigrantem) zainspirowany artykułem poety, Asmunda O. Vinje, opublikowanym w 1866 roku w gazecie Dolen. Na zebranie założycielskie przybyło aż 223 członków. Stowarzyszenie to istnieje do dziś²⁹,³⁰.

Deutsche Alpenverein (DAV, 1869). Niemiecki klub alpejski postał 9.V.1869 roku w Monachium. Założyło go 36 członków-założycieli, wśród których byli Johan Stüdl, Prager Kaufmann, Franz Senn, Kurt von Vent, Karl Hofmann (student prawa), Theodor Trautwein (księgarz), Ferdinand von Miller, Karl i Max Haushofer. Znaczne wpływy zdobyli tu austriaccy dysydenci OeAV, którzy nie mogli pogodzić się z programem OeAV, a później pod wpływem Franza Senna (1831-1884), doprowadzili do połączenia obu organizacji w DOeAV (28.VIII.1873). DOeAV przetrwał do 1938 roku, tzn. do Anschlussu. Wtedy OeAV został wchłonięty przez DAV i na terenie Austrii i Rzeszy działała jedna organizacja - DAV. OeAV zaczął ponownie działać niezależnie dopiero od 1945 roku.

Österreichischer Touristenklub (OeTK, 1869). Drugie, niezależne austriackie towarzystwo górskie powstało w Wiedniu 20.V.1869 roku, jako konkurencja do OeAV. Miało 35 sekcji w Austrii i jedną w Dreźnie (jak widać, naturalne próby odwoływania się do niemieckich sąsiadów były od początku popularne). Jego głównym promotorem był Gustav Jäger (2.II.1815, Villach – 7.IV.1875, Wiedeń), który od 1868 roku, zanim jeszcze powstało OeTK, wydawał czasopismo, „Die Tourist”, nazywane wówczas „fachowym” czasopismem turystycznym. Jäger był także jednym z inicjatorów powstania Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego. Towarzystwo to istnieje do dziś i jest drugim co do liczby członków w Austrii.

Club Alpine Français (CAF, 1874). Powstał 2.IV.1874 roku w Paryżu. Pierwszym prezesem został Ernest Cezanné, znany inżynier i polityk. W czasie wycieczek do pobliskiego Fontaineblau członkowie klubu odkryli magię piaskowcowych bulderów, jako przygotowanie do wypraw alpejskich. Od początku istnienia poziom wspinaczkowy członków CAF był bardzo wysoki.
Na powstanie klubu francuskiego, poza normalnym rozwojem cywilizacyjnym (wzrost dobrobytu mieszczaństwa i czasu wolnego oraz wzrost popularności sportu w XIX wieku), znaczący wpływ miały względy polityczno-militarne (aspekt „geopolityczny”). Wojna z Prusami (1870-71) oraz zagrożenie ze strony Włoch, a także utworzenie we Włoszech specjalnych oddziałów zwanych Alpini (1872) musiało spowodować kontrakcję.
Jak widać z powyższego krótkiego przeglądu, zanim powstało jakiekolwiek „towarzystwo górskie w Europie Środkowej” - za wyjątkiem organizacji w Bańskiej Szczawnicy - istniało już co najmniej siedem powszechnie uznawanych organizacji ogólnokrajowych, do dziś aktywnie działających. Sześć z nich to kluby „alpejskie”, których statutowym terenem działań były Alpy. Najpóźniej powstał klub francuski. Jednakże jego powstanie było poprzedzone powstaniem innych organizacji górskich we Francji. Dlatego do naszej listy dodałem także CAF. Obok nich istniało wiele klubów „lokalnych”, których polem działania były góry pozbawione lodowców. Pomimo tego, osiągały one (szczególnie organizacje szkockie) bardzo wysoki poziom, tak sportowy jak i naukowo-eksploracyjny. Na szczególną uwagę zasługuje mało znane stowarzyszenie Société Ramond. Ewenementem jest najstarszy klub, Highland Mountain Club Lochgoilhead (1815), a kłopotliwą niespodziankę stanowi Sittnya Club (1860). Na koniec przyjrzyjmy się pierwszym towarzystwom tatrzańskim.

POLSKO-WĘGIERSKA RYWALIZACJA

Z tatrzańskiego punktu widzenia, najważniejsze są dwie organizacje - Węgierskie Towarzystwo Karpackie (WTK, węg. Magyarországi Kárpátegyesület, MKE, niem. Ungarischer Karpathenverein, UKV) oraz Towarzystwo Tatrzańskie (TT), będące kontynuatorem wcześniej założonego Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Oba te towarzystwa miały ogromny wkład w popularyzowanie Tatr, budowę pierwszych ścieżek, schronisk, wydawanie tatrzańskich czasopism, map, przewodników, rozwój przewodnictwa i zorganizowanego ratownictwa, a także powstanie dokumentacji tatrzańskiej i muzeów. Ponieważ do dziś utytułowani eksperci wypowiadający się w tej tematyce promują nieprawdziwe teorie, poniżej w telegraficznym skrócie podaję bezsporne fakty dotyczące powstania tych organizacji.

Magyaroszági Kárpátegylet, Magyaroszági Kárpátegyesület, Magyaroszági Kárpát Egyesület (MKE), wersja niemiecka, Ungarische Karpathenverein (UKV) j e s t p i e rws z ym i n a j - s t a r s z ym t o wa r z y s twem t a t r z a ń s k im, które powstało w roku 1873. Nazwa, jak i wydawnictwa tego Towarzystwa były dwujęzyczne, gdyż oficjalnie organizacja była niemieckowęgierska. Utworzyli ją tak spiscy Niemcy, jak i mieszkający pod Tatrami Węgrzy, a przyjęte wzorce były austriackie. Choć skrót był niezmienny, nazwa tego towarzystwa ulegała niewielkim zmianom, z czego polscy autorzy nie zdają sobie sprawy³¹. Pierwsza podana tu nazwa była nazwą oryginalną, jaką ustalili twórcy tego towarzystwa. W roku 1880 nazwa została nieznacznie zmieniona na drugą, wyżej podaną. Wreszcie, pisownia trójwyrazowa tejże nazwy została przyjęta po I wojnie światowej, w roku 1919, kiedy MKE nie miało już bezpośredniego dostępu do Tatr.
Nie ulega wątpliwości, że zasadniczy wpływ na powstanie MKE miało wcześniejsze powstanie alpejskiej organizacji, OeAV, w stołecznym Wiedniu, w roku 1862. Dlatego też nie można się dziwić, że odezwę o utworzenie „towarzystwa karpackiego”, opublikowało dwóch Austriaków, Wallmann i Jäger. W roku 1869 opublikowali oni w czasopiśmie Der Tourist³², apel o utworzenie towarzystwa tatrzańskiego (Aufruf zur Gründung eines Karpathenvereins). Odezwę podpisali wspomniani wcześniej lekarz wojskowy, dr Heinrich Wallmann (10.VII.1827, Mattsee – 1898, Wiedeń)³³ oraz Gustav Jäger, inicjator powstania OeTK. Inicjatorzy proponowali powołanie towarzystwa, które byłoby ponadnarodowe i zajmowało się Karpatami i Tatrami. Odezwa przeszła jednak bez echa. W 1871 roku Wallmann ponownie pisze odezwę o powołanie nowego towarzystwa i tysiąc egzemplarzy w językach niemieckim, węgierskim i polskim rozsyła po karpackich krajach, łącznie z Morawami³⁴. Odpowiedziało mu zaledwie sześć (sic!) osób: dr Mór Déchy adwokat z Budapesztu, dr J. Fülöp, adwokat z Bratysławy, Julius Zimmerman, profesor z Kieżmarku (w imieniu liceum), Wilhelm Hauszmann z Królewca oraz... Józef Stefan Szalay, węgierskiego pochodzenia właściciel Szczawnicy. W ten sposób kolejna próba spaliła na panewce. Jednak nasi prekursorzy znaleźli wytrwałego sprzymierzeńca w osobie kieżmarskiego nauczyciela, wspomnianego już wyżej, Juliusa Zimmermana, który podjął próby przekonania środowiska pedagogów. Rozsyłał on deklaracje członkowskie, z których żadna, poza 16-ma które wręczył osobiście, do niego nie wróciła. W końcu dyrektor liceum (Scholtz, Scholcz) zmuszony był całą korespondencję schować do archiwum. Tak dalece zniechęciło to Zimmermana, przeniesionego wkrótce służbowo do Timiszoary (węg. Temesvár, niem. Temeschburg, rum. Timisoara), że nie zapisał się do powstałego nieco później towarzystwa. Jak widać, początki powstania MKE były naprawdę trudne...
Dokładnie w tym samym 1872 roku, kiedy załamała się cierpliwość Zimmermana, w Kieżmarku osiedlił się emerytowany major, wielki miłośnik alpinizmu, Anton Döller (1831, Winniki, Galicja - 29.IX.1912, Kieżmark). Döller najpierw odszukał w szkolnym archiwum 16 deklaracji zdobytych przez Zimmermana, z którym próbował się bez skutku kontaktować. Wkrótce udało mu się zwiększyć tę liczbę do 46. Co ważniejsze, udało mu się przekonać osoby wpływowe, z wyższych warstw społecznych, co w tamtych czasach było warunkiem koniecznym powstania towarzystwa. Cała grupa entuzjastów zaproszona została na spotkanie „komitetu akcyjnego” w niedzielę, 11.V.1873 roku. Wybrano wtedy „komitet przygotowawczy” (Vorbereitende Komité) w składzie: E. Berzeviczy (prezes), F. Cserépy (sekretarz), A. Döller (skarbnik) oraz H. Payer, Fr. Scholtz, S. Weber. Niektórzy uznają tę właśnie datę za datę powstania MKE. Tydzień później gotowy był statut towarzystwa. Wkrótce otrzymano zgodę władz, a statut został wydrukowany i upowszechniony. Wreszcie 4.VII.1873 napisano odezwę, wzywającą wszystkich zainteresowanych do udziału w zebraniu założycielskim, także w niedzielę, 10.VIII.1873 roku w Starym Smokowcu. Na zebranie założycielskie przybyło ponad 70 członków, a datę tę słusznie uznaje się za dzień powstania MKE. Do tego dnia roczne składki opłaciło 150 członków. Uchwalono dwie kategorie członków - „założycieli”, którzy wpłacali znaczną składkę (co najmniej 20 florenów) oraz „zwyczajnych”, którzy wpłacali po 3 floreny. W zebraniu wziął udział także jeden Polak, Stefan Buszczyński (26.XII.1821 - 20.X.1892), historyk i pisarz. Za siedzibę organizacji przyjęto początkowo Kieżmark. Do władz MKE wybrano tylko dwóch członków komitetu przygotowawczego! We władzach znaleźli się: Gustav Görgey (prezes), H. Payer (I v-prezes), C. Schwarz jr. (II v-prezes), F. Cserépy (sekretarz), A. Döller (skarbnik), E. Grosz. Na członków komitetów lokalnych wybrani zostali: E. v. Berzeviczy, J. v. Engel, K. Koller, K. Kéler, K. Kostenszky, S. Kottlar (Kieżmark); J. Plathy, I. Szentiványi, G. Pongrácz (Liptów); Fr. Flittner (Lewocza); E. Kövi (Spiska Nowa Wieś); K. Wünschendorfer (Poprad); A. W. Scherfel (Wielka); S. Weber (Spiska Biała); K. Kalchbrenner (Włochy Spiskie). Jak łatwo zgadnąć, choćby po brzmieniu nazwisk pierwszych członków, dominowali tu Spiszacy. Pod koniec roku 1873 MKE liczyło 16 członków założycieli (później członków założycieli dokooptowywano), oraz aż 508 członków zwyczajnych - razem 524 członków. Znani nam dobrze z historii TT, Józef Szalay (z pochodzenia Węgier) i Ludwik Eichborn (z pochodzenia Niemiec) zostali członkami z a ł o ż y c i e l ami MKE niedługo po jego powstaniu, w roku 1874, wpłacając na ten cel po 20 florenów³⁵. Dzięki składkom już za rok 1874 wydano pierwszy tom roczników MKE, o d wa l a t a wc z e ś n i e j niż Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego. Roczniki wydawane były dwujęzycznie, w języku węgierskim i niemieckim. W przeciwieństwie do roczników TT, roczniki węgierskie wydawane były bez przerw.

Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie, Towarzystwo Tatrzańskie, Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (GTT, TT, PTT). Za początek Towarzystwa Tatrzańskiego uważa się, zupełnie błędnie, datę 3.VIII.1873 roku, za artykułem Leopolda Świerza w pierwszym tomie Pamiętników TT (1876)³⁶. Jak jednak pisze Leopold Świerz (wytłuszczenia AZG):

"powstała myśl zawiązania Towarzystwa Tatrzańskiego, rzucona przez p. Feliksa Pławickiego d. 3 Sierpnia 1873 w Zwierzyńcu Zakopiańskim, wśród uczty danej na cześć p. Józefa Szalaya, właściciela Szczawnicy. […]" "Poczem statut przez p. F. Pławickiego i Dr. E. Janotę zredagowany, a przez hr. Mieczysława Reya, Jadwigę z Zamoyskich ks. Sapieżynę, Marcina Nałęcza Kęszyckiego, Ludwika Eichborna, właściciela Zakopanego, Feliksa Pławickiego b. kapitana i Józefa Szalaya jako założycieli 31 grudnia 1873 roku podpisany, zatwierdzony został rozporządzeniem Wys. s. k. Namiestnictwa we Lwowie z dnia 19 marca 1874 r. I. 11734."

Na powyższym bankiecie było zaledwie kilka osób zainteresowanych Tatrami. Szalay, dobrze zorientowany w rozwoju sytuacji na Węgrzech z pewnością wiedział, że tamtejsze towarzystwo zostało już wcześniej oficjalnie zarejestrowane, a zebranie walne odbyć się ma w następną niedzielę. W opracowaniu statutu brało udział co najwyżej 9 osób, z których część po Tatrach praktycznie nie chodziła, a wybór na to ostatniego dnia roku 1873 też nie był przypadkowy. W tych okolicznościach, za datę powstania Galicyjskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, bo taka była oficjalna nazwa, czego L. Świerz nie podał w swoim laurkowym artykule, można uznać dzień 19.III.1874. Wtedy Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie, którego teren działania ograniczony był wyłącznie do Galicji, zostało oficjalnie zarejestrowane, a jego statut oficjalnie uznany. Jednak dopiero 10.V.1874 założyciele w sali Muzeum Techniczno- Przemysłowego w Krakowie wybrali Zarząd Towarzystwa — prezes hr. Mieczysław Rey, wiceprezes Adam Uznański, członkowie: J. Szalay, L. Eichborn, F. Pławicki (ur. 1834), dr M. Nowicki i W. Rzewuski. W zasadzie należałoby przyjąć, że datą powstania GTT jest ta ostatnia data. Podkreślć należy, że w gronie założycieli i w Zarządzie nie znaleźli się najwybitniejsi ówcześni polscy badacze i miłośnicy Tatr — Eugeniusz Janota, Walery Eljasz, Leopold Świerz, X. Stolarczyk i wielu innych. Przez bogatych założycieli zostali oni zupełnie zignorowani.
W GTT istotną rolę odgrywał bowiem status społeczny i majątkowy, a nie realne osiągnięcia i zainteresowania tatrzańskie. Za takim też towarzystwem optował Feliks Pławicki - z przyjęciami, bankietami i dużymi uprawnieniami dla założycieli. Według bardzo interesującej pracy Barbary Węglarz³⁷, na którą zwrócił uwagę Mistrz WHP, Feliks Pławicki, późniejszy właściciel znacznej części dóbr szczawnickich, był figurantem działającym z poruczenia Józefa Szalaya. Jest to hipoteza wysoce prawdopodobna. Szalay, jak wiemy z historii MKE, wykazywał wyjątkowe zainteresowanie powstaniem „towarzystwa karpackiego”, mając na celu turystyczny rozwój Pienin i swojej Szczawnicy. Dodatkowo, jego węgierskie pochodzenie ułatwiało mu kontakty z MKE. Nic dziwnego, że w statucie TT w §1.1 podkreślone jest „umiejętne badanie Karpat, a w szczególności Tatr i P i e n i n ”. Józef Szalay i Feliks Pławicki jako jedyni byli podpisani pod Statutem Galicyjskiego TT „z siedzibą w Nowym Targu”, złożonym do najwyższej galicyjskiej instancji, tzw. Wydziału we Lwowie. Feliks Pławicki, który już rok później zupełnie przestał interesować się Tatrami, po śmierci Szalaya w podejrzany sposób stał się właścicielem znacznej części tego majątku³⁸,³⁹.
Wkrótce „kanapowe” GTT okazało się niezadawalające dla miłośników Tatr i przeforsowano zmianę początkowego Statutu. Formalnie Statut zmieniło rozporządzenie Wys. c.k. Namiestnictwa z 8.X.1874 (l. 48.161), a nowe walne zgromadzenie zwołano na 22.XI.1874. Dopiero wtedy wybrano „nowy Wydział” (Wydziałem nazywano wówczas zarząd towarzystwa), w którego skład weszli: hr. Mieczysław Rey (prezes), dr Maksymilian Nowicki (wiceprezes), członkowie: prof. Leopold Świerz (sekretarz), Henryk Müldner (skarbnik), hr. Artur Potocki (konserwator zbiorów), dr Alojz Alth, Władysław Ludwik Anczyc, dr Franciszek Bylicki, X. Marceli Chmielewski, Ludwik Eichborn (właściciel dóbr zakopiańskich), dr Bolesław Lútosławski, Józef Szalay (właściciel Szczawnicy), Wincenty Anrese, dr Adam Asnyk, Franciszek Steuer, X. August Sutor i Adam Uznański (właściciel dóbr szaflarskich). Jednomyślnie przyjęto też wniosek, by jako Protektora Towarzystwa zaprosić JWC arcyksięcia Rudolfa, następcę tronu, a o pośrednictwo w tej delikatnej sprawie wybrano się do hr. Gołuchowskiego. Jakkolwiek MKE także musiało się opierać na wysoko postawionych osobach, to jednak GTT było znacznie bardziej „elitarne”, w złym tego słowa znaczeniu.
Liczba członków na początku istnienia Towarzystwa była przez długi czas niewielka. Wg oficjalnych danych publikowanych w Pamiętniku TT, na 31.V.1874 było zaledwie 120 członków, gdy w samym tylko zebraniu założycielskim MKE, prawie rok wcześniej, uczestniczyło ponad 70 osób, a składki opłaciło 150 członków! Pomimo tego, do dziś pokutują błędne poglądy o powstaniu Towarzystwa Tatrzańskiego w 1873 roku, powtarzane w szacownych źródłach i przez utytułowanych autorów⁴⁰. Choć jeszcze na przełomie wieków Leopold Świerz oficjalnie uznawał rok 1874 jako rok powstania TT⁴¹. Niestety, z upływem czasu pamięć działaczy słabła...

PODSUMOWANIE

Jak widać z powyższego krótkiego przeglądu, pierwsze towarzystwa górskie powstawały znacznie przed powszechnie uznanym za „najstarszy” klubem brytyjskim. Już samo podjęcie decyzji, które towarzystwa uznamy za godne wciągnięcia na „listę rankingową” budzi poważne wątpliwości. Typowe „listy” ograniczają się do towarzystw działających w terenie alpejskim i nie wchodzi tu ani nasze TT , ani węgierskie MKE, które działalności w górach lodowcowych nie miały nawet w planach. Przyjmując szerszy punkt widzenia, musimy wziąć pod uwagę cały szereg innych zasłużonych dla działalności górskiej towarzystw, choć przyjęcie niektórych z nich może budzić wątpliwości. Trzeba pamiętać, że i nasze Towarzystwo w chwili powstania, w 1874 roku, miało bardziej charakter „kółka dżentelmenów”, niż klubu sportowo-eksploracyjnego, a zimowa eksploracja Tatr zaczęła się znacznie później.
Jednak w moim odczuciu najbardziej rażącym błędem jest stawianie TT, wbrew oczywistym i znanym faktom, na pozycji wyższej niż MKE. Takie deformowanie tatrzańskiej historii zaczęło się już w XIX wieku, a klasycznym jego przejawem była historia PTT napisana przez Władysława Krygowskiego⁴², gdzie w głównym tekście podane są informacje bałamutne, a bardziej realistyczne informacje zawarte są w przypisach.

Andrzej Z. Górski

Podziękowania. Dziękuję pracownikom Centralnej Biblioteki Górskiej PTTK w Krakowie za pomoc w dostępie do części źródeł. Dla dr Endre Futó i Gábora Kunosa podziękowania za informacje o źródłach węgierskich i ich tłumaczenia.

¹ W. Kirchner, “Mind, Mountain, and History”, Journal of the History of ideas vol. 11 (1950) str. 412-447.
² F. Jahn, “Die Deutsche Turnkunst”, 1816.
³ Patrz strony internetowe: http://www128.pair.com/r3d4k7/
⁴ P. H. Hansen, “Albert Smith, the Alpine Club, and the Invention of Mountaineering in Mid-Victorian Britain”, Journal of British Studies, vol. 34 (1995) str. 300-324.
⁵ Termin “loch” jest pochodzenia galijskiego i oznacza albo jezioro, albo morską zatokę podobną do fiordu.
⁶ W. Unsworth, Encyclopedia of Mountaineering, wyd. 3, 1992, str. 88.
⁷ Nazwisko to niektóre źródła podają jako „Pockocke”, albo „Pocock”.
⁸ Autor m.in. tłumaczonej w Polsce książki “Pierwszy na linie” (PAX 1956) oraz „History of mountain climbing” (Paryż Flammarion 1996).
⁹ Patrz strony internetowe SMC: http://www.smc.org.uk/about_us.htm
¹⁰ Vysoké Tatry 1:50 000, „Część tekstowa”, wyd. 10 VKÚ Harmanec 2006, str. 4 i 57.
¹¹ R. Krajčovič, „Sitno – kolíska európskej turistiky”, w: Náučné chodníky a náučné lokality v chránených územiach Slovenska, pr. zbiorowa, Banská Bystrica Sloveska agentúra životného prostredia 1997.
¹² T. Posewitz, Magyarországi kárpátegyesület torté nelme, 1893. // „Geschichte des Ungarischen Karpathen- Vereins seit seinem Bestande“, J. UKV vol. XXI (1894), str. 1–211.
¹³ R. Tirsta jr, Szitnya osztály Selmecbányán, Budapeszt 1943.
¹⁴ Ákos Neidenbach i Sándor Pusztay, red., Magyar Hegyisport és Turista Enciklopédia, Kornétás kiadó, Budapeszt 2005.
¹⁵ Aleksander Bach był w latach 1849–59 austriackim sekretarzem stanu, który osiągnął wielką władzę i starał się scentralizować państwo, tłumiąc dążenia narodowe Słowaków.
¹⁶ Na przykład: Dolnouhorský služobnícky spolok v Banskej Štiavnici powstały tamSe w 1869 roku, Poľovnícky spolok v Banskej Štiavnici (1870) — patrz Štátny Okresný Archív v Banskej Štiavnici, Súpis archívnych fondov a zbierok – Cechy, spolky a záujmové organizácie.
¹⁷ Pisownia węgierska: nazwisko porzedza imię.
¹⁸ Patrz teS strony internetowe: http://www.ac-toulouse.fr/
¹⁹ M. Dubin, Pyrenees (France and Spain), seria “Rough Guides” (2004) 672 strony; str. 360.
²⁰ Patrz strony internetowe: http://www.ramond-societe.com/
²¹ Patrz strony internetowe: http://www.treymont.ch na których znaleźć teS moSna statut klubu.
²² Oznacza to szewskie kopyto, co odpowiada kształtowi góry.
²³ N. Williams, The Southern Highlands, Pocket Mountains 2003.
²⁴ Prof. John Veitch był później prezesem Scottish Mountaineering Club w latach 1892–1894.
²⁵ G. G. Ramsay, „The Formation of the Scottish Mountaineering Club”, SMC Journal vol. 4, nr 2 (1896) str. 73- 91.
²⁶ Patrz strony internetowe: http://www.alpenverein.at/graz/
²⁷ Patrz strony internetowe: http://www.club-vosgien.com
²⁸ M. Oechslin, „Aus der Geschichte des Schweizer Alpenclubs“, Die Alpen vol . 39, nr 1 (1963) str. 4-26.
²⁹ Patrz strony internetowe: http://www.touristfereningen.no/
³⁰ Patrz strony internetowe: http://www.dntoslo.no/
³¹ Z. Radwańska-Paryska, W. H. Paryski, Wielka encyklopedia tatrzańska, Wydawnictwo Górskie, Poronin 1995, str. 703.
³² Der Toursit, tom I, rok 1869, nr 17 i 18.
³³ Patrz strony internetowe: http://www.salzburg.com/wiki/
³⁴ Th. Posewitz, „Vorläufer der Gründung eines ungarischen Karpathenvereines”, J. UKV, t. 21 (1894), str. 1-73.
³⁵ J. UKV, t. 3 (1876) str. 46.
³⁶ L. Świerz, „Sprawozdanie z czynności Towarzystwa tatrzańskiego za czas od 3 Sierpnia 1873 do 28 Maja 1876”, Pam. TT, vol. I (1876) str. 21.
³⁷ B. Węglarz, „Feliks Pławicki właściciel połowy dóbr dworskich „Szczawnica” w XIX wieku”, Prace pienińskie, vol. I (1989) str. 11-16.
³⁸ W. H. Paryski, „Mało znany Feliks Pławicki”, Prace pienińskie, vol. III (1991) 28-31.
³⁹ R. M. Remiszewski, „Towarzystwo Tatrzańskie w Pieninach - trudne początki”, Prace pienińskie, vol. V (1993) 8.
⁴⁰ Pierwszy z brzegu przykład: J. Pociask-Karteczka, M. Baścik, Tatry TPN, nr 1 (2007), str. 56.
⁴¹ L. Świerz, „Trzecie dziesięciolecie Towarzystwa Tatrzańskiego (1894-1903)”, Pam. TT, vol. XXV (1904) str. 184.
⁴² W. Krygowski, Dzieje PTT, Warszawa Kraj 1988, str. 19 - dokładniejsze informacje podane są tu jako przypis, a w głównym tekście informacja jest myląca.